Krzysztof Struziak

Postawa społeczeństwa powiatu tarnowskiego wobec wojny polsko- bolszewickiej

Jednym z najważniejszych problemów odradzającej się po 123 latach niewoli Rzeczypospolitej była walka o granice. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski szczególną uwagę zwracał na kształt granicy wschodniej i utworzeniu federacji z Litwą, Ukrainą i Białorusią, czyli państwami, które miały oddzielać ją od Rosji. Zmagania z bolszewikami od początków 1919 roku¹ były pasmem spektakularnych zwycięstw wojska polskiego². Z początkiem 1920 roku wschodnia granica sięgała Berezyny³, a sukcesy w trakcie rozpoczętej 25 IV 1920 r. ofensywy i zajęcie Kijowa uspokoiły opinię publiczną, która właściwie przestała się interesować toczonymi walkami. Na pierwszy plan wysunęły się konflikty społeczne i polityczne, co szczególnie widoczne było w prasie, która niemal bez wyjątku koncentrowała się na spawach walki o władzę. Jak dalece media i elity były oderwane od realiów wojny może świadczyć fakt, że nawet w czerwcu, kiedy armia konna Budionnego przełamała front polski pod Samhorodkiem, dzienniki wszelkich odcieni politycznych skupiały się głównie na relacjonowaniu przesilenia rządowego i utarczek sejmowych. O skali zagrożenia nie można było się także dowiedzieć z treści komunikatów redagowanych przez Naczelne Dowództwo. Jeszcze 30 czerwca, chociaż siły polskie od kilku tygodni były w odwrocie a na froncie północnym sytuacja stawała się bardzo niebezpieczna, niezmiennie fałszowano frontową rzeczywistość⁴. Dlatego też, gdy począwszy od 5 lipca obywatele zaczęli przeglądać codzienne gazety, byli ogromnie zaskoczeni śledząc na pierwszych stronach odezwy nawołujące do obrony zagrożonej niepodległości.

Celem niniejszego artykułu jest omówienie postawy społeczności powiatu tarnowskiego wobec najazdu bolszewickiego w 1920 r., tj. m. in. nastrojów ludności, ofiarności w gromadzeniu środków materialnych na potrzeby frontu oraz gotowości do obrony Ojczyzny poszczególnych grup społecznych. Ze względu na ramy objętościowe, pominięte zostały (o ile było to możliwe) sprawy ściśle wojskowe i częściowo polityczne, a więc m. in. bezpośredni udział mieszkańców w działaniach militarnych, w tym rezultaty zaciągu do armii ochotniczej, które tu jedynie zasygnalizowano.

Tematyka wojny polsko-bolszewickiej to obszar mało znany polskiemu czytelnikowi, a już bardzo niewiele miejsca w historiografii poświęca się licznej rzeszy wolontariuszy, których rola w tej wojnie była niezmiernie istotna w ostatniej jej fazie, kiedy wojska nieprzyjaciela stały nad Wisłą i ważyły się losy polskiej niepodległości. Z dostępnej literatury na szczególną uwagę zasługuje solidna monografia Janusza Szczepańskiego Wojna 1920 roku na Mazowszu i Podlasiu⁵ oraz artykuł tego samego autora Społeczeństwo Mazowsza w wojnie 1920 roku⁶. Dotyczą one jednak tylko części rozległego i odległego od powiatu tarnowskiego teatru ówczesnych wydarzeń militarnych. Analogiczną problematykę badawczą w odniesieniu do obszaru dawnego województwa kieleckiego podjął Mieczysław B. Markowski. Jego wartościowa praca Społeczeństwo województwa kieleckiego wobec wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920⁷ jest bliższa tematycznie, gdyż omawiane województwo podobnie jak powiat tarnowski, nie były bezpośrednio dotknięte działaniami zbrojnymi.

Wobec ubóstwa kompleksowych opracowań, za główne źródło niniejszego artykułu posłużyła wydana drukiem Księga Sprawozdawczo-Pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa⁸. Składa się ona z czterech części, z których pierwsza zawiera „Dokumenty organizacji obrony Państwa w 1920 r.”, druga to „Sprawozdanie z działalności Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej, za czas od chwili powstania do chwili przejścia w stan likwidacji, tj. od 6-go lipca do 31 grudnia 1920 r.”, opracowane przez Komisję Likwidacyjną Generalnego Inspektora Armii Ochotniczej [Gen.I.A.O.], trzecia „Sprawozdanie Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa”, natomiast czwarta „Sprawozdania wojewódzkich, powiatowych i miejskich Komitetów Obrony Państwa” [KOP]. Ważnym dokumentem opisywanych wydarzeń, doskonale oddającym klimat tamtego okresu, była ówczesna prasa. Autor korzystał głównie z dzienników, „Ilustrowany Kurier Codzienny” i „Czas” oraz tygodników „Piast”, „Przyjaciel Ludu” i Lud Katolicki”. Prasa dostarczyła wielu, nieosiągalnych gdzie indziej, szczegółowych informacji o darach dla walczącej armii, zmieniających się nastrojach społeczeństwa, a w przypadku wydawanego w Tarnowie „Ludu Katolickiego”, także o warunkach materialnych i życiu codziennym mieszkańców omawianego terenu. Przydatny okazał się też bogaty materiał ikonograficzny zamieszczony w tygodnikach „Nowości Illustrowane” [dalej: NI], „Tygodnik Ilustrowany” [dalej: TI] oraz w wydawanej w miesiącach lipiec-sierpień 1920 r. nakładem Sekcji II KOP w Krakowie „Gazetce Wojennej” [dalej: GW].

Po I wojnie światowej znaczne obszary kraju znajdowały się w stanie kryzysu gospodarczego, którego rozwiązaniu nie sprzyjał brak politycznej stabilizacji i ciągle zwiększające się wydatki na potrzeby armii. Społeczeństwo pragnęło odbudowywać kraj ze zniszczeń wojennych a chłopi uprawiać ziemię od kilku lat leżącą odłogiem, gdy tymczasem ogłoszony pobór do wojska pozbawił polską wieś wiele tysięcy rąk do pracy. Na wsi była prowadzona też agitacja bolszewicka, której pożywkę stanowiła źle przeprowadzana reforma rolna⁹. Również w armii panowały często nie najlepsze nastroje spowodowane brakiem mundurów, słabym wyżywieniem i trudnymi warunkami zakwaterowania. Przykładowo, żołnierze kompanii zapasowej saperów w garnizonie sandomierskim jeszcze w czerwcu 1920 r., pełnili służbę wartowniczą boso i w podartych mundurach¹⁰.

Od początku 1919 r., wobec braku znaczącej pomocy zagranicznej, władze państwowe odwołały się do obywateli, wzywając ich do wykupu tzw. „Pożyczek Odrodzenia”. Do subskrypcji namawiali działacze partii politycznych, duchowieństwo, aktywiści lokalni oraz prasa: „Niejednemu pleśnieją w domu pieniądze bezużytecznie. Niejeden boi się, żeby mu banknotów myszy nie zjadły, ogień nie strawił, złodzieje nie skradli. Ci ludzie powinni grosz zaoszczędzony dać na polską pożyczkę, bo otrzymają procentu 5 od sta i należyte zabezpieczenie, że im pieniądze nile przepadną. Kto pożyczy państwu pieniędzy, dostanie teraz świadectwo tymczasowe, które otrzymać można w każdym urzędzie” – przekonywał tarnowski „Lud Katolicki”¹¹.

Tymczasem na wsi i w małych miastach zdarzały się przypadki niechętnego przyjmowania niewielkich kwot przez urzędników państwowych. Chociaż były to być może przypadki odosobnione, to jednak informacje o takiej postawie przedstawicieli państwa, docierały do chłopów za pośrednictwem gazet. Przykładowo, jeden z czytelników „Piasta” opisał wydarzenie, którego był świadkiem w Starostwie Dąbrowskim:

Jestem w Urzędzie podatkowym; p. urzędnik P. przekłada papiery z jednego kąta w drugi, urzęduje „siarczyście”, aż się płakać chce. A tu ludziska czekają. Wtem przychodzi stary chłopina, staje nieśmiało i mnie w rekach kilkaset marek, które przyniósł na pożyczkę. Na prośbę o załatwienie p. P. ofuknął staruszka i powiada mu: „Przyjdźcie za pół godziny, za półtorej, to wam robię. „Ależ prosę pana, ja tu cały dzień wczoraj czekałem” – „To mnie nic nie obchodzi”, brzmiała odpowiedź p. P. A tam może robota pilna jesienna w domu, albo przynajmniej krów niema komu pognać w pole. Stary się może zniechęcić, ale to p. urzędnika nic nie obchodzi, on dalej siedzi za biurkiem, pewny siebie. Zapomniał, że przecież urzędnik dla ludu winien być sługą a nie jakimś tyranem, jak to w swojej odezwie p. prezydent Witos pięknie powiedział¹².

Przedstawiona wyżej relacja, oprócz tego, że świadczy o zupełnym niezrozumieniu przez niższych urzędników potrzeb odradzającej się Ojczyzny, pokazuje sposób traktowania ludności wiejskiej w urzędach dawnej Galicji. Po objęciu urzędu premiera Wincenty Witos zaapelował nawet do nich o sumienne wypełnianie obowiązków, przestrzeganie ustaw i równomierne traktowanie obywateli, „bez względu na to, czy przychodzi do urzędu chłop, czy robotnik, czy też koś w miejskiem ubraniu - każdy urzędnik jest sługą państwa i społeczeństwa”¹³.

Innym powodem niewielkiego zainteresowania ludności chłopskiej pożyczką było powszechne przekonanie, że władze przerzucają ciężar odbudowy i wojny na ich barki oszczędzając najbogatszych: „Skarb Państwa potrzebuje pieniędzy, Rząd za pośrednictwem starostów przepisuje ludności w gminach, ile powinna dać na pożyczkę państwową. I lud daje w miarę możności, ale da chętnie i z zapałem jeszcze więcej, skoro się przekona, że Rząd potrafi zmusić paskarzy, obszarników, księży proboszczów i wszystkich bogaczy, aby i oni złożyli Państwu na pożyczkę odpowiednio wysokie sumy. Niechże to Rząd natychmiast zrobi w każdym powiecie i niech ogłosi w każdym powiecie plakatami, a skutek będzie niezawodny – pisano w „Piaście”¹⁴.

Podobnie wyglądała sprawa ogłaszanej, co jakiś czas, przymusowej daniny na rzecz wojska. I w tym wypadku starano się przekonać ludność co do jej zasadności. Wydawana przez krakowską sekcję propagandy KOP „Gazetka Wojenna”, w sierpniu 1920 roku przekonywała: „Żołnierz musi być ubrany, musi się mieć czym przykryć. A rząd nie ma dość bielizny i butów. Więc rząd postanowił zażądać od ludności państwa, której żołnierz broni, by dała potrzebną ilość tych przedmiotów”¹⁵. Do wypełnienia obywatelskiego obowiązku apelowano też w prasie lokalnej: „Nie odmawiajmy rządowi ani ludzi, ani pieniędzy, ani kontyngentu, ani innych rzeczy, potrzebnych do prowadzenia wojny. Im prędzej tego rządowi dostarczymy, tem pewniejsze będzie nasze zwycięstwo, tem łatwiej przetrzymamy te ciężkie czasy, tem prędzej nastąpi także ten tak przez wszystkich upragniony pokój.– nawoływał poseł z okręgu tarnowskiego ks. Józef Lubelski na łamach „Ludu Katolickiego”¹⁶. Na byłą Galicję nałożono wtedy obowiązek odpłatnego dostarczenia 70 000 par butów z cholewami lub 150 000 trzewików, 75 000 spodni wełnianych lub 150 000 bawełnianych, 150 000 koszul, kalesonów i skarpet lub onuc, 75 000 koców lub kołder¹⁷. Niestety chłopi w zdecydowanej większości ledwo wiązali koniec z końcem, co widoczne było głównie na terenach objętych działaniami wojennymi w 1914 i 1915 r. Należał do nich m. in. obszar powiatu tarnowskiego, a szczególnie osady położone nad Dunajcem i Białą. Jeszcze 17 maja 1920 r. w trakcie posiedzenia tzw. Rady Przybocznej Generalnego Delegata Rządu, poseł Stronnictwa Katolicko-Ludowego Antoni Matakiewicz z Tuchowa¹⁸ wraz z burmistrzem Tarnowa Tadeuszem Tertilem składali wniosek, by „rząd wziął się spiesznie do zasypywania rowów strzeleckich także w zachodniej Małopolsce, jak to czyni we wschodniej; a w szczególności rowów strzeleckich w dolinie Dunajca Białej i by na ten cel przeznaczył wydatne fundusze” i - już sam poseł wnosił – „aby nie zapominano i o tych, co sami nieraz przy pomocy uciążliwych pożyczek odbudowali swoje gospodarstwa, bo jeśli się im wyłożonych i pożyczonych wkładów nie zwróci, to zniechęci się innych do obudowywania się - własnym kosztem”¹⁹.

W wyniku niedożywienia oraz bardzo złych warunków higienicznych pojawiła się tu (z końcem 1919 r.) epidemia tyfusu plamistego. Z pisemnej odpowiedzi udzielonej na interpelację posła ks. J. Lubelskiego (z dn. 12 IV 1920 r.) przez Naczelny Komisariat do Spraw Walki z Epidemiami, dowiadujemy się, że w kwietniu zapadało na tyfus przeciętnie 3-5 osób dziennie. Jak zaznaczono, walkę z chorobą utrudniał w pierwszym rzędzie brak aparatów dezynfekcyjnych i oddziałów zakaźnych w szpitalach. Celem opanowania sytuacji Komisariat wysłał do Tamowa dwa komplety urządzeń szpitalnych na 50 łóżek oraz uruchomił szpitale epidemiczne w Tarnowie, Tuchowie i Gromniku, na które wyasygnował tytułem zaliczki kwotę 100 000 Mk”²⁰. W następnym miesiącu sytuacja sanitarna w Tarnowie jeszcze bardziej się pogorszyła na skutek poważnej awarii (pęknięcie kotła) w elektrowni. W wyniku słyszanego w całym mieście wybuchu, jeden robotnik stracił nogę i odniósł liczne rany, a mieszkańcy zostali na kilka dni pozbawieni wody i światła²¹. Wobec wymienionej wyżej panującej epidemii tyfusu, szczególnie brak wody mógł skończyć się tragicznie, tym bardziej, że wcześniejszym zarządzeniem Magistrat kazał zasypać w mieście wszystkie studnie²².

W dn. 8 V 1920 r. działacze Narodowego Związku Robotniczego zorganizowali w mieście demonstrację „głodową”, która wtargnęła do biur Magistratu. Chodziło tu o nieuprawnione wydanie pieniędzy, które mieszkańcy wpłacili jesienią 1919 r. na ziemniaki a nie odebrali towaru i nie chciano im zwrócić gotówki. Jak donosił „Lud Katolicki” - „ponieważ w zimie zmarzniętych ziemniaków brać nic chcieli, więc pieniądze ugrzęzły w magistrackiej kasie i nic można ich w żaden sposób stamtąd wydobyć. Pan kasyer zwodzi ludzi, każe im wciąż przychodzić później, bo pieniędzy niema, a co najciekawsze, na ziemniaki z wiosennych transportów każe tym, których pieniądze więzi, wpłacać nowe kwoty gotówką, jak gdyby tamte wpłacone w jesieni zupełnie przepadły” – czytamy w tygodniku²³.

Tarnów po wojnie - pocztówka

Niedożywieni byli także bezrolni i małorolni mieszkańcy wsi powiatu tarnowskiego, a mówiąc dosadniej, wieś tarnowska głodowała. Częściowo było to winą tamtejszych władz gminnych, które, jak wynika z relacji posła ks. J. Lubelskiego, większość towarów rozprowadzały wśród znajomych i tarnowskich paskarzy. Najwięcej skarg kierowano pod adresem tarnowskiej Spółdzielni Rolniczej „Plon”, którą kierował członek PSL Piast i urzędnik Starostwa Powiatowego w Tarnowie – Jan Juszkiewicz. Gdy w czerwcu 1920 r. do wszystkich powiatów w Małopolsce miały być dostarczone nowe transporty mąki amerykańskiej poseł apelował do biednych rodzin, by żądali jej także dla siebie i informowali go o wszystkich zauważonych nieprawidłowościach²⁴.

Pomimo wykazanej wyżej trudnej sytuacji gospodarczej i społecznej, miejscowa inteligencja starała się, jak tylko mogła, podtrzymać ducha narodu. Najczęstszym sposobem stały się organizowane po wsiach wiece i manifestacje patriotyczne z udziałem duchowieństwa, w których często uczestniczyli także posłowie wybrani z okręgu tarnowskiego. Przykładowo, na wiecu w Brzozowej w dn. 5 IV 1920 r. zebrani na wniosek dyrektora gimnazjum Karola Regieca uchwalili jednogłośnie rezolucję wyrażającą hołd Naczelnikowi Państwa J. Piłsudskiemu, za jego patriotyczną pracę i kilkuletnie walki z odwiecznym wrogiem²⁵. Okazją do urządzania manifestacji patriotycznych stały się w 1920 r. obchody uchwalenia Konstytucji 3. Maja. Zorganizowano taką przykładowo w Ryglicach z inicjatywy tamtejszego proboszcza. W trakcie nabożeństwa wygłosił on podniosłe kazanie, wzywając wszystkich do pracy, aby w wolnej Polsce „było coraz lepiej” oraz wezwał do obrony Rzeczpospolitej²⁶.

Warto wspomnieć, że rok wcześniej z niezwykłymi honorami witano na dworcu kolejowym przejeżdżającego na front wschodni gen. J. Hallera. Jak relacjonował korespondent „Nowości Ilustrowanych”, „W Tarnowie na odświętnie ustrojonym dworcu  kolejowym zebrał się korpus oficerski w komplecie z generałami Gąsieckim i Szamotą na czele, przedstawiciele władz rządowych i autonomicznych i liczna publiczność. Nadjeżdżający pociąg powitały dźwięki hymnu narodowego. Po przyjęciu wojskowem witał  wodza imieniem załogi gen. Szamota, imieniem miasta burmistrz Tertil, następnie wręczyła mu kwiaty żona dowódcy okręgu. Generał Haller odpowiedział w serdecznych słowach. Po krótkim postoju ruszył pociąg w dalszą drogę żegnany hymnem narodowym i marsylianką”^27..

Gen. Józef Szamota przyjęty został do WP i mianowany dowódcą Okręgu Wojskowego „Tarnów” w dn. 8 grudnia 1918 r.. Jednocześnie w lipcu i sierpniu 1919 dowodził oddziałami przeznaczonymi do stłumienia rozruchów w powiatach rzeszowskim i tarnowskim. 17 lipca 1919 r. został wyznaczony na stanowisko dowódcy Obozu Warownego „Brześć Litewski”. 1 maja 1920 zatwierdzony został w stopniu generała podporucznika z dniem 1 kwietnia tego roku. W sierpniu 1920, w czasie bitwy warszawskiej dowodził załogą Twierdzy Modlin. Z kolei gen. Jakub Gąsiecki do WP został przyjęty w listopadzie 1918 r. i początkowo był inspektorem w Dowództwie Okręgu Generalnego „Kraków”, a następnie inspektorem piechoty przy tym dowództwie. Od 11 sierpnia 1919 roku dowodził 11 Dywizją Piechoty.

Powitanie na dworcu kolejowym w Tarnowie gen. Józefa Hallera w maju 1919 r.  [NI 1919, nr 20]

Katastrofalna sytuacja militarna na froncie doprowadziła do kryzysu politycznego. W dn. 9 czerwca 1920 r. upadł rząd Leopolda Skulskiego, a nowy gabinet Władysława Grabskiego, ze względu na spory partyjne powołano dopiero po 2 tygodniach. Trudno nie zgodzić się z jego oceną wystawioną przez Macieja Rataja, iż rząd W. Grabskiego, „słaby za pod względem doboru ludzi, pozbawiony oparcia w społeczeństwie, zaledwie tolerowany przez Sejm jako tymczasowe zło konieczne, mało był dopasowany do sytuacji w jakiej znajdowało się państwo”²⁸.

W czerwcu wyczerpały się także francuskie i amerykańskie kredyty na dostawy wojskowe²⁰. Wbrew wcześniejszym przewidywaniom ciężar utrzymania wojska spadł więc na budżet, na co nowy premier żalił się w Sejmie: „Co do znacznych kredytów na zaopatrzenie armii uchwalonych w Sejmie dn. 9 marca²⁹, o których wówczas przy uchwalaniu myśleliśmy, że udzieli ich zagranica, okazało się przy zetknięciu z rzeczywistością [...], że trzeba będzie poprzestać na własnych siłach”³⁰. Na jego wniosek, motywowany grozą sytuacji i wynikającą z niej pilną potrzebą zmobilizowania wszystkich zasobów państwa, 1 lipca 1920 r. Sejm powołał Radę Obrony Państwa [ROP]. Jak słusznie zauważa w swym pamiętniku cytowany już Rataj - członek ROP z ramienia PSL Piast - stworzenie Rady było sprawą dużej wagi, ponieważ Sejm czasowo przekazał jej swoje uprawnienia ustawodawcze, a to zdecydowanie przyspieszało podejmowanie strategicznych decyzji³¹.

Wraz z utworzeniem ROP podjęto także działania mające na celu zorganizowanie Armii Ochotniczej [A.O.], co rozbudziło aktywność społeczną. Już w dn. 3 lipca 1920 r. Piłsudski wydał odezwy zatytułowane „Obywatele Rzeczypospolitej”³² i „Żołnierze Rzeczypospolitej!”³³, a 6 VII 1920 r. apel do „Ludu Polskiego” ogłosili posłowie ludowi³⁴. Dwa dni później przedstawiciele ponad 200 organizacji społecznych powołali do życia Obywatelski Komitet Wykonawczy Obrony Państwa [OKWOP], któremu przewodniczył marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński. Rozpoczęto formowanie A.O., na której czele stanął cieszący się dużym poparciem społeczeństwa, w tym także hierarchii kościelnej – gen. Józef Haller³⁵. Wezwał on rady powiatowe, magistraty i rady gminne do opodatkowania się na cele obronne³⁶.

„Do armii ochotniczej” [TI 1920, nr 31].

Duży wpływ na częściowe przełamanie nastrojów apatii i zmęczenia wywołanych klęskami wojsk polskich na froncie wschodnim, miał „List biskupów polskich do Narodu Polskiego” z 7 lipca 1920 r., w którym hierarchowie wezwali do jedności działania wszystkich wiernych i wyrzeczenia się waśni partyjnych. Apelowali też o pomoc materialną dla armii i wstępowania w jej szeregi³⁷. Zalecenia biskupów, jak i zapewne samo powołanie kapłańskie, sprawiły, że duchowieństwo wszędzie [z bardzo nielicznymi wyjątkami] spełniło swój patriotyczny obowiązek³⁸. Księża informowali ochotników, gdzie znajdują się najbliższe punkty werbunkowe, odprawiali uroczyste nabożeństwa dla poborowych wychodzących z parafii oraz współpracowali z władzami państwowymi i samorządowymi. Włączyli się też w organizację pomocy dla walczącej armii, tworząc komitety obrony narodowej w parafiach, lub aktywnie uczestnicząc w pracach komitetów powiatowych i gminnych. Nawoływali z ambon do składania ofiar, udzielali pomocy rodzinom wojskowych i napływającym ze wschodu rodzinom uchodźców. Potępiali też dezercję i ociąganie się przed wstąpieniem w szeregi wojska. W powiecie tarnowskim duchowni stali na czele komitetów gminnych w Szczepanowicach - ks. Florian Moryl, Woli Rzędzińskiej - ks. Kowalczyk i Szynwałdzie - ks. Aleksander Siemieński³⁹. Efekty działalności księży szczególnie widoczne były na prowincji. Już po wojnie W. Witos napisał we wspomnieniach, że „dla mas chłopskich wiara i Kościół były chlebem, bez którego masy te wprost żyć nie mogły [...] Autorytet księży był wielki. Wieś im bezgranicznie wierzyła i realizowała wszelkie zarządzenia Kościoła”⁴⁰.

W odpowiedzi na umieszczane na plakatach apele, zaczęły się na łamach prasy ukazywać korespondencje wzywające ludność wsi do obrony Ojczyzny, jak. np. głęboko patriotyczna odezwa z dn. 18 VII 1920 r. pt. „Bracia obowiązek woła!”, zamieszczona w „Ludzie Katolickim” i podpisana inicjałami J. M. Autor przywoływał w niej m. in. przykład obrony Lwowa w 1918 r., w trakcie której - jak pisał - ginęły kobiety z dziećmi oraz przedstawił chłopom i robotnikom możliwe skutki przegranej wojny: „Gdy ci gospodarzu komisarz bolszewicki każdą krupkę do garnka wydzieli, a ciebie robotniku zaprzęże do 12-to godzinnej pracy i groźbą użycia bagnetu, lub rewolweru zamknie twoje usta i popędzać cię będzie do pośpiechu - wtedy krwawemi łzami zapłaczesz, że nie poszedłeś z tłumem młodzieży akademickiej bronić wolności i całości Ojczyzny, ale posłuchałeś zbrodniarza i zdrajcy przekupionego, którego powinieneś był oddać władzom do ukarania i unieszkodliwienia” – czytamy w zakończeniu odezwy⁴¹.

W dn.15 lipca 1920 r. Sejm przyjął jednogłośnie ustawę o wykonaniu reformy rolnej⁴², którą szeroko skomentowała prasa ludowa⁴³. W publikacjach podkreślano, że ziemię otrzymają w pierwszym rzędzie żołnierze armii polskiej, zwłaszcza ci, którzy dłuższy czas służyli na froncie lub dobrowolnie do wojska wstąpili oraz inwalidzi⁴⁴. Na tym samym posiedzeniu przyjęto też ustawę o zabezpieczeniu bytu rodzinom osób pełniących ochotniczą lub obowiązkową służbę wojskową⁴⁵. Z kolei rozporządzeniem ROP z dn. 20 lipca 1920 r. przyznano doraźne zapomogi dla rodzin ochotników⁴⁶.

Na polecenie ministra spraw wojskowych, zarządzono „postępowanie doraźne dla zbrodni dezercji oraz dla zbrodni nakłaniania i dania pomocy do naruszenia wojskowych obowiązków służbowych”⁴⁷. Udowodnienie dezercji, lub działalności na szkodę państwa, zagrożone było karą śmierci przez rozstrzelanie. Wyroki sądów doraźnych publikowano w prasie codziennej. Przykładowo, krakowski „Czas” z dn. 28 VIII poinformował, że „szeregowiec 16 pp […] lat 25 został wyrokiem sądu doraźnego w Tarnowie za dezercję skazany na karę śmierci na rozstrzelanie”^48, natomiast „Ilustrowany Kurier Codzienny” donosił, że „Dezerter z Szynwałdu […] grasował długi czas w okolicach Tuchowa, popełniając szereg kradzieży i zabijając ścigającego go żandarma. Wreszcie przychwycony, padł trupem od kuli karabinu podof. na urlopie niejakiego Sarada, otrzymawszy zasłużoną karę za swe zbrodnie”⁴⁹.

Warto w tym miejscu poruszyć przemilczaną zwykle sprawę przestępstw dokonywanych przez polskich żołnierzy na ludności cywilnej, które nie sprzyjały w żaden sposób budowaniu szacunku dla armii w powiecie tarnowskim, tym bardziej, że szczególnie często dochodziło do tego typu zdarzeń właśnie na terenie Małopolski i Podkarpacia. Rabunków dokonywano pod różnymi pozorami. Bardzo chętnie stosowaną wymówką było poszukiwanie broni. Przykładowo, w kwietniu 1919 r. wysłano do gminy Jaślany kompanię wojska i żandarmerii w liczbie 250 żołnierzy, celem przeprowadzenia rewizji za karabinami wojskowymi. Z dostępnej dokumentacji wiadomo, że „w czasie rewizyi żołnierze […] dopuszczali się rabunków, gwałtów, zabrali mieszkańcom: odzież skóry na buty, chleb, serki, kiełbasy itp. […] gdy syn Jędrzej Zawada nie mógł ścierpieć co żołnierze z ojcem wyprawiają odezwał się <<panowie tak nie może być przeszukajcie za bronią niemam nic przeciw temu>> został zbity pięścią i kolbą w piersi, wreszcie groził mu komendant wybiciem zębów i przebiciem bagnetem”⁵⁰. Inną okazją do rabowania było wykorzystywanie niepokojów społecznych, gdyż na mocy ustawy z 2 stycznia 1919 roku o używaniu wojska w wypadkach wyjątkowych, sięgano do tłumienia rozruchów po jednostki wojskowe, które miały rozpędzić tłum. Żołnierze korzystali z zamieszania i pod pozorem ścigania sprawców okradali mieszkania nawet nie zaangażowanych w protesty obywateli: „Nazajutrz po krwawym zajściu przyjechał z Pińczowa oddział kawalerji, która w dalszym ciągu katowała i maltretowała sterroryzowanych włościan, rabując gęsi, kury, do których strzelano z karabinów” - .czytamy w dokumencie z dn. 3 VI 1919 r.⁵¹. Wzorem armii zaborczych rekwirowano też w brutalny sposób środki transportowe. Zachowania takie wywoływały strach i opór ludności wiejskiej. Z raportu Szefostwa Sądownictwa Polowego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego sporządzonym dla Oddziału II MSW, dowiadujemy się, że „ruch na szosach zamarł prawie zupełnie, ludność rozbiera wozy i ukrywa, a konie trzyma po polach”⁵².

Już na podstawie tych kilku przykładów, a było ich zdecydowanie więcej⁵³, trudno się dziwić, że wszystkie podejmowane działania w kierunku mobilizacji ludności wiejskiej nie przynosiły początkowo widocznych efektów: „Brak jeszcze, niestety, większych oddziałów ochotniczych ze wsi, brak wybitnego udziału ludu polskiego, który sam głosi, że jest fundamentem ojczyzny […] Wierzymy święcie, że wieś nie pozostanie głuchą na wołanie naczelnego wodza i że niezadługo dowiemy się o legiach ochotniczych wiejskich, które dopiero utworzą faktyczną siłę” – pisał jeden z redaktorów „Piasta” jeszcze 18 lipca 1920 r.⁵⁴.

Ignacy Daszyński i Wincenty Witos w lipcu 1920 r. [TI, 1920, nr 32].

Wyrażone w tej krótkiej notatce nadzieje na liczniejszy udział chłopów w walce z bolszewikami, spełniły się dopiero po utworzeniu w dn. 24 lipca 1920 r. Rządu Jedności Narodowej z premierem W. Witosem na czele. Obejmował on ster państwa w najbardziej krytycznym momencie na froncie wojny polsko-bolszewickiej. Gdy wysłannicy Piłsudskiego przybyli do Wierzchosławic w celu poinformowania Witosa o nominacji na szefa rządu, zastali go przy orce: „Około godziny trzeciej po południu zwrócił mi uwagę parobek zaznaczając, że jakieś auto zajechało na podwórze domu, zapewne po mnie […] Za parę minut przybył do mnie na pole oficer, z miną ogromnie poważną, a upewniwszy się że ma ze mną do czynienia, oświadczył uroczyście, że przyjeżdża od Naczelnika Państwa, Piłsudskiego i na jego rozkaz, żeby mnie natychmiast przywiózł do Warszawy” – pisał we wspomnieniach Witos⁵⁵. Już po bitwie warszawskiej, na wiecu ludowym w Tarnowie odbytym w dn. 22 VIII 1920 r. mówił:

Wybór padł na mnie […]  Przypisywano mi z wielu stron mylnie, że dążyłem do władzy. Nie chciałem nigdy sięgać po najwyższą władzę, ale gdy państwo znalazło się w niebezpieczeństwie, musiałem ulec naciskowi i zgodziłem się objąć urząd, do którego czułem się mniej kwalifikowanym. Wszyscy wtedy zadawali sobie pytanie, czy lud dopisze, bo była w narodzie wiara, że jeśli dopiero w tej krytycznej chwili, to państwo będzie uratowane. Ośmieliłem się wtedy na Radzie Ministrów oświadczyć, że dopisze i wydałem wezwanie do ludu. Odezwa moja odbiła się szerokim echem w pierwszym razie u ludu w zachodniej Małopolsce. Jeżeli chcemy, by Polska była naprawdę ludową, to musimy dać państwu to, czego mu potrzeba, to nie wolno nam szczędzić żadnych dla państwa ofiar⁵⁶.

30 VII 1920 r. premier wydał specjalną odezwę „Do Braci włościan na wszystkich ziemiach polskich”, którą za pośrednictwem komitetów gminnych rozkolportowano po wsiach w kilku milionach egzemplarzy. Odwoływał się w niej do uczuć patriotycznych środowiska wiejskiego i uzmysłowił mu, jakim zagrożeniem dla kraju jest bolszewizm⁵⁷ Z kolei na początku sierpnia, po odrzuceniu przez Rosjan propozycji zawieszenia broni, Witos zaapelował do żołnierzy o podjęcie walki⁵⁸, a ROP uchwaliła odezwę „Do ludów świata”, w której ostrzegano przed bolszewizmem inne narody⁵⁹.

NI 1920, nr 32.

Na te apele wieś nie pozostała obojętna, choć na nią spadł główny ciężar prowadzenia wojny. Należy podkreślić, że istotną rolę we wspomaganiu premiera w akcji mobilizującej mieszkańców wsi do maksymalnego wysiłku obronnego, odegrała prasa ludowa. Nawoływała ona do wykonywania zadań związanych z obroną kraju, zachowania spokoju i ładu, wytwarzała atmosferę potępienia dezerterów, propagowała pożyczkę państwową. W dn. 1 sierpnia 1920 r. ukazał się w „Piaście” apel do chłopów powiatu tarnowskiego i diecezji tarnowskiej - autorstwa gospodarza Pawła Ciężadły z Żukowic Starych - by ci wstępowali do armii.

Bracia Chłopi! Nie mamy chwili do stracenia. Żniwa już skończone. A więc teraz do szeregów w obronie Ojczyzny, w obronie żywicielki, w obronie tego, cośmy zebrali, kto karabin unieść może. Stańmy jak jeden mąż! […] Żadnych zwolnień, żadnych reklamacji! Kto tylko Polakiem się czuje, kto zdoła karabin udźwignąć, niech idzie na front. Kto się dzisiaj ociąga na wezwanie Ojczyzny jest zdrajcą Ojczyzny i powinien się spotkać ze wzgardą całego społeczeństwa, powinien być wydalonym czy to z Rady gminnej, czy ze spółki, stowarzyszenia lub kooperatywy, ten powinien być bojkotowany przez całe społeczeństwo, powinien być bojkotowany przez kobiety polskie. Żadna dziewczyna nie powinna podawać ręki chłopcu, który się od służby wojskowej w tak poważnej chwili uchyla. Niech kobiety w każdej gminie rozpoczną silną agitacyę werbunkową i pożyczkową pod hasłem: wszystko, co zdolne do noszenia broni, na front! Bracia Chłopi! Ojczyzna, której mienimy się być fundamentem, nie może nas zawieść!⁶⁰.

Prasa informowała także o barbarzyńskich wyczynach Armii Czerwonej. Przykładowo, poseł tarnowski ks. J. Lubelski (wówczas kapelan wojskowy) pisał w „Ludzie Katolickim” o swych spostrzeżeniach z Brodów, po 10 dniowym pobycie bolszewików: „Zrabowani są wszyscy Polacy, Rusini i żydzi, - bogaci i biedni. Biedakom zwłaszcza wszystko zabierano. Dziewczęta i kobiety gwałcono. Najniewinniejszych ludzi mordowano, wywożono lub zamykano do więzienia. Przed bandami bolszewickiemi nigdzie nić było się bezpiecznym. Miasto i okolica wyglądało jak zbawienia powrotu wojaka polskiego, a gdy ono wróciło - to nawet żydzi i Rusini konie naszych żołnierzy z radości całowali. Obecnie niema w Brodach i okolicy ani jednego przyjaciela bolszewików, Bolszewicy wyleczyli ich z przyjaźni ku sobie zupełnie” – czytamy w relacji⁶¹.

Na wspomnianym już tarnowskim wiecu w z dn. 22 VIII 1920 r. przedstawiciel PSL L. Rymar odczytał zgłoszone przez uczestników rezolucje, których treść świadczy o zupełnej zmianie postawy chłopstwa tarnowskiego w okresie zaledwie 2 miesięcy:

1.      Zebrani na wiecu w Tarnowie włościanie ziemi tarnowskiej i ziem okolicznych, dając wyraz najwyższej radości z powodu powierzenia w chwili dla państwa najcięższej kierownictwa rządu trybunowi ludu polskiego, posłowi naszej ziemi, Wincentemu Witosowi, ślubują uroczyście, iż stać będą zawsze wiernie i karnie przy nim i jego rządzie, gotowi do złożenia wszelkich ofiar, jakich rząd zażąda, aby prezydentowi ministrów, który jest kością z naszych kości i krwią z naszej krwi, skupieniem wszystkich sił ułatwić wyprowadzenie Ojczyzny z odmętu burz do przystani pokoju i ugruntowanie mocnej i szczęśliwej Polski ludowej;

2.      Zebrani na wiecu w Tarnowie włościanie ziemi tarnowskiej i ziem okolicznych wyrażają hołd bohaterskiej armii polskiej i jej naczelnemu wodzowi, Józefowi Piłsudskiemu oraz rycerskim synom szlachetnej Francyi, których współdziałanie ułatwiło naszej armii rozbicie bolszewickiego najazdu;

3.       Zebrani na wiecu w Tarnowie włościanie ziemi tarnowskiej i ziem okolicznych stwierdzają, że Rada najwyższa w Paryżu, wyrokiem w sprawie Śląska Cieszyńskiego wyrządziła braciom naszym na Śląsku i całemu narodowi polskiemu ciężką krzywdę, zwraca się do p. prezydenta ministrów z gorącą prośbą, by spowodował rewizyę decyzji Rady ambasadorów w imię zasad sprawiedliwości, na których Ententa pragnie nowe ukształtowanie Europy, gwarantujące jej ludom wolność i pokój⁶².

Przebywający w Tarnowie korespondent „Piasta” odnotował natomiast chłodne przyjęcie premiera przez duchowieństwo, a winą za to obarczył bpa tarnowskiego Leona Wałęgę. Domniemywał, że ten wydał polecenie, by kler nie uczestniczył w powitaniu Witosa oraz wykazywał różnice w postawie kleru krakowskiego i tarnowskiego: „Podczas gdy w Krakowie duchowieństwo zgłosiło się do premiera pierwsze, w Tarnowie usunęło się zupełnie. Zacietrzewienie to wywołało wśród ludności niemiłe dla duchowieństwa komentarze” – czytamy w tygodniku⁶³.

Wincenty Witos w trakcie wiecu [Wikipedia]

Znaczny odsetek mieszkańców powiatu tarnowskiego, a zwłaszcza jego miast, stanowiła ludność wyznania mojżeszowego. W 1921 r. na ogólną liczbę 108 365 mieszkańców, mieszkało tu 17 252 (5,9%) Żydów, z których jedynie 1 075 (1,5%) na wsⁱ⁶⁴. Warto więc przyjrzeć się dokładniej postawie tej grupy ludności, tym bardziej, że narosło wokół tej sprawy wiele stereotypów i uogólnień.

Żydzi, podobnie jak i społeczeństwo polskie, byli podzieleni w kwestii stosunku do bolszewizmu. Część społeczności wyznania mojżeszowego, nie identyfikującej się z polską racją stanu, znajdującej się w trudnej sytuacji materialnej, wiązała swe nadzieje na poprawę losu z wprowadzeniem rządów bolszewickich, podobnie zresztą jak niewielka część społeczeństwa polskiego, a głównie robotnicy folwarczni⁶⁵. Potwierdzał to Komunikat Informacyjny Oddziału II MSW z 20 lipca 1920 r., dzielący ludność żydowską na wielką masę ortodoksyjną i częściowo zasymilowane mieszczaństwo, opanowane przez wpływy syjonistyczne oraz warstwę robotniczą i drobnomieszczańską, znajdującą się pod wpływem opcji socjalistycznych Bundu i Polaej Syjoⁿ⁶⁶. W pierwszej grupie można zauważyć wysiłek w kierunku likwidacji animozji dzielących społeczeństwo polskie i Żydów, których wyrazem był szereg odezw nawołujących do spełnienia obowiązku wobec Ojczyzny. W drugiej widoczne były natomiast sympatie bolszewickie i wrogość wobec polskiej akcji werbunkowej⁶⁷. Należy jednakże zauważyć, że Żydzi inaczej zachowywali się na terenach, które opanowali bolszewicy, a inaczej na terenach nie objętych działaniami wojennymi, gdzie w wielu miejscowościach na równi z Polakami ponosili trudy związane z wojną, tj. uczestniczyli w wykupywaniu pożyczki państwowej, zbiórkach darów dla wojska, działali w organizacjach powoływanych przez Polaków bądź zakładali własne, a nawet organizowali uroczystości religijne w intencji zwycięskiej wojny⁶⁸.

Przechodząc do powiatu tarnowskiego, krytycznie o postawie tutejszych Żydów wypowiedział się na łamach „Piasta” z dn. 18 VII 1920 r. ówczesny poseł W. Witos. Zarzucał im m. in. prowadzenie nielegalnych interesów (paserstwo) oraz uchylanie się od służby wojskowej: „Dostawy, jak za dobrych austriackich czasów, zagarnęli żydzi, intendentura zapchana synami Izraela, kancelarie czuć cebulą na parę kilometrów i to wszystko ludzie widzą, to w oczy bije, to działa nie tylko przygnębiająco, ale też i prowokująco. Wojna to nie tylko nieszczęście, ale też gra o istnienie państwa, walka o jego byt i niepodległość, muszą ją czuć i prowadzić wszyscy: nie mogą hulać jedni, kiedy giną drudzy, nie mogą się mieszać śpiewy i zabawy z jękami rannych i konających, nie można tańczyć na świeżych mogiłach, bo to jest taniec piekielny, taniec szaleńców” – pisał Witos⁶⁹. Równocześnie w tygodniku pojawiły się listy informujące o antypaństwowej działalności części Żydów, których autorzy alarmowali, że po wsiach i miasteczkach rozpowszechniają oni pogłoski o klęskach armii polskiej, chcąc wzbudzić panikę wśród ludności. „Donoszą nam z Dąbrowskiego, że tam żydzi otwarcie chwalą bolszewickie rządy, że tam na jarmarkach słyszeć można nieraz żyda mówiącego: No, Polacy już wnet zrzucą te białe gęsi z czapek! Ma to znaczyć, że zrzucą białe orzełki! Z oświadczeń tych przebija nadzieja tych żydów, że w Polsce stanie Lejba Trocki i że oni będą wtedy rządzić” – czytamy w jednej z korespondencji⁷⁰. Redakcja pouczyła w tym miejscu czytelników, by „Żydów rozpuszczających paniczne wieści, odmawiających ludzi od spełnienia służby wojskowej, albo wykpiwających godła państwowe, względnie posiadających broń, oddawali natychmiast w ręce władz”⁷¹.

Propagandę bolszewicką na omawianym terenie uprawiali jednak nie tylko starozakonni, ale jak dowiadujemy się z fragmentu odezwy zamieszczonej w „Ludzie Katolickim” z dn. 18 VII 1920 r., także komuniści i różnego rodzaju degeneraci narodowości polskiej: „Snują się po kraju naszym zbrodniarze, którzy za pieniądze bolszewickie rozsiewają fałszywo wieści, że walka z bolszewizmem jest beznadziejna, że bolszewik to przyjaciel biedaków, żeby nikt nie wstępował w szeregi wojsk polskich, a gdy już jest na froncie, aby się poddawał Brak słów oburzenia i pogardy dla tych, których matka-Polka wykarmiła, na polskiej ziemi żyją, na tej ziemi, gdzie tysiące dało życie za wolność Polski, dla tych potomków Kościuszki, Bartosza Głowackiego, którzy dziś, gdy Matka-Ojczyzna w potrzebie, buntują się i woleliby być niewolnikami krwawego kata Trockiego, niż wolnymi obywatelami na ziemi ojczystej!” – pisał jeden z korespondentów⁷².

Szczególnie bulwersujący był dla miejscowej społeczności fakt uchylania się Żydów (pod różnymi pretekstami) od służby wojskowej. Bardziej spektakularne informacje zamieszczała prasa ludowa, wywołując tym niechęć do wszystkich osób religii mojżeszowej. Okazywało się bowiem, że wielu bogatszych tarnowskich Żydów, prowadząc dodatkowo podejrzane interesy, wysyłało synów w wieku poborowym za granicę, jak przykładowo Benjamin Rottenberg⁷³, Dawid Tannenbaum, Benjamin Rottenberg i Seilg Salpeter⁷⁴. W lokalnych gazetach zamieszczano też wiadomości o prowadzonych przez tarnowską policję poszukiwaniach ukrywających się poborowych wyznania mojżeszowego: „Pomysłowość żydowska jest niewyczerpana, gdyż ci, co się wojny boją, a papierów nie mają, kryją, się nie tylko po piwnicach, strychach, łóżkach zasłanych i pod łóżkami, ale nawet całymi dniami siedzą we framugach, a dopiero w nocy opuszczają swe kryjówki. Oto waleczny; Izrael, lojalny obywatel polski!!!” – ironizował jeden z redaktorów „Ludu Katolickiego”⁷⁵. Jeżeli wierzyć informacjom zamieszczonym w tygodniku, skala tego procederu była ogromna i sięgała kilku tysięcy mężczyzn w wieku poborowym⁷⁶.

Można jednak znaleźć i wśród ludności chrześcijańskiej wiele przypadków symulanctwa, chociaż, na o wiele mniejszą skalę: „Że niejeden chłop na ochotnika bić się nie chce za Polskę, ani pożyczki bez przymusu nie daje, to nie wina księży, lecz właśnie tych ludowcowych menerów, którzy na wszystkich swoich wiecach o to się tylko starali, by temu chłopu Polskę jak najbardziej obrzydzić i w jak najmarniejszem świetle ją przedstawić – pisano - odpowiadając na zarzuty „Piasta” - odnośnie małej aktywności niektórych duchownych w propagowaniu akcji zaciągowej⁷⁷.

Ze sprawozdań 3 tarnowskich szkół średnich za rok szkolny 1920/21 wynika, że w I gimnazjum spośród ośmiu maturzystów pochodzenia żydowskiego na komisję werbunkową zgłosiło się czterech, w II gimnazjum z 6 - żaden, a w szkole realnej z 2, na wojnę poszedł tylko jeden⁷⁸. W sumie z 16 tarnowskich abiturientów wyznania mojżeszowego, do wojska wstąpiło 5 (32,3%), podczas gdy wśród uczniów chrześcijańskich odsetek ten wynosił (82,5%) i był wyraźnie zaniżony przez sporą liczbę uczniów szkoły realnej, z których na 29 nie zgłosiło się ochotniczo do poboru. Z przedstawionych danych można wnioskować, że ludność żydowska, rzeczywiście w mniejszym stopniu uczestniczyła w obronie państwa. Ze sprawozdania krakowskiego KOP wynika, że na terenie zachodniej Małopolski zwerbowano 476 Żydów, co stanowiło 4,2% ogółu ochotników, podczas gdy odsetek tej ludności w 1921 r. wynosił tu 7,7%⁷⁹.

W dn. 24 września 1920 r. grupa posłów żydowskich (Grünbaum, Farbstein, Hartglas i in.) złożyła w Sejmie wniosek nagły w sprawie polityki prześladowania Żydów, prowadzonej według nich przez Rząd. Starali się przy tym udowodnić, że ludność żydowska widząc grożące Państwu niebezpieczeństwo, ponosiła wszelkie niezbędne ofiary i spełniła obywatelski obowiązek. Władzom państwowym zarzucili, że gotowość służenia Państwu ze strony społeczeństwa żydowskiego spotkała się z nieprzychylnym stanowiskiem, natomiast dowództwu armii stawianie przeszkód Komitetowi Żydowskiemu w planach utworzenia własnego szpitala dla rannych żołnierzy i odmawianie przyjęcia sanitariuszek żydowskich do służby w Polskim Czerwonym Krzyżu.

Jako potwierdzenie przedstawionych zarzutów przytoczyli treści przemówień ludowców wygłoszonych na wiecu, który odbył się w Tarnowie w ostatnich dniach sierpnia 1920 r. Otóż, według wnioskodawców, kolega partyjny premiera poseł Bryl, skupił się w swojej mowie na zdradzie żydowskiej i nawoływał do odwetu, a ten nie oponował⁸⁰. Tymczasem, według relacji z pobytu Witosa w Tarnowie zamieszczonej w krakowskim „Czasie”, premier odniósł się jedynie do przemówienia „zastępcy ludności żydowskiej” [chodzi tu zapewne o zastępcę burmistrza Tarnowa], który zarzucał rządowi dyskryminację Żydów w Tarnowie. W odpowiedzi, stwierdził on jasno, że rząd stoi na stanowisku, równych praw obywateli, jednak członkowie mniejszości narodowych powinni zadawać sobie zdać sprawę, że nie można tylko od rządu brać, ale gdy państwo wymaga, należy ponieść te wszystkie ofiary, do jakich rząd ich wzywa⁸¹.

Stanowisko PSL Piast odnośnie surowego karania Żydów za ich postawę w najbardziej krytycznym dla państwa momencie, nie było odosobnione. Podobne zdanie wyraził jeden z redaktorów „Ludu Katolickiego”, domagając się od władz kary dla wymienionego już wyżej Rotenberga i jego syna. Proponował m. in. śledztwo, które miałoby ustalić, z jakim paszportem młody Rothenberg wyjechał do Wiednia i jak będzie stamtąd wracał. W przypadku udowodnienia fałszerstwa dokumentu, żądał postawienia go przed sądem doraźnym. Wzywał także Magistrat tarnowski, by pozbawił jego ojca wszelkich godności i intratnych koncesji: „Oczekujemy czynów ze strony naszych władz. Patrzenie przez palce na takie postępowanie neutralnych obywateli, którzy wciąż krzyczą o równouprawnienie, choć je mają, a obowiązków względem państwa spełniać nie chcą, byłoby prowokacyą społeczeństwa polskiego”⁸².

Pomimo wielu krytycznych głosów, mieszkańcy powiatu dowiadywali się co jakiś czas o nowych przywilejach, z których korzystali tarnowscy Żydzi. Można powiedzieć, że sami prowokowali opinię publiczną do reakcji. Przykładowo, niezwykłe oburzenie wzbudziło umożliwienie podróży koleją do Krakowa Dawidowi Tannenbaumowi - jak pisał „Lud Katolicki” znanemu paskarzowi tarnowskiemu - w trakcie trwania strajku kolejarzy. I rzeczywiście, było to niezrozumiałe i pachniało łapówkarstwem, gdyż kursowały wtedy na linii Kraków-Lwów jedynie pociągi wojskowe, do których - jak twierdzono - „cywil, choćby konał i potrzebował natychmiastowej operacji w szpitalu w Krakowie, nie mógł się dostać”⁸³.

Przedstawione wyżej oskarżenia kierowane przeciwko ludności wyznania mojżeszowego były, jak się wydaje, zbyt daleko posuniętym uogólnieniem, gdyż nawet prasa ludowa donosiła o przypadkach wpłaty znacznych kwot dla armii polskiej⁸⁴, a w jednym z artykułów zamieszczonych w „Piaście”, autor podkreślał, że w Małopolsce jest „pokaźna ilość obywateli [Żydów – przyp. K.S.], czujących i myślących po polsku”⁸⁵. Tymczasem władze wojskowe podsycały antysemityzm wśród żołnierzy. 9 sierpnia 1920 roku na skutek sporu między ministrem spraw wojskowych gen. Józefem Leśniewskim, a wiceministrem, gen. Kazimierzem Sosnkowskim, doszło do zwolnienia Leśniewskiego. Jego miejsce zajął Sosnkowski, który już 16 sierpnia wydał rozkaz wydzielenia z jednostek ochotniczych znajdujących się w Warszawie żołnierzy pochodzenia żydowskiego i przewiezienie ich do Jabłonnej, gdzie założono obóz dla internowanych żołnierzy wyznania mojżeszowego. Decyzję tę minister motywował obniżaniem przez Żydów wartości bojowej jednostek⁸⁶.

Można również przytoczyć przynajmniej jeden przykład dyskryminacji ludności żydowskiej w Tarnowie. Otóż, gdy tutejszemu komendantowi wojskowemu polecono przesłać wykaz sióstr pracujących w tarnowskich szpitalach, po stwierdzeniu, że w jednym z nich pracuje siostra pochodzenia żydowskiego Amelia Kleinhändler, przewodnicząca Wydziału Sióstr Czerwonego Krzyża Helena Lesser, poprosiła komendanta szpitala, pismem z dn. 19 VII 1920 r., o jej zwolnienie z dwutygodniowym wypowiedzeniem, informując jednocześnie, że przyśle inną siostrę⁸⁷.

Przechodząc do spraw związanych z obroną państwa, warto podkreślić, że od początków lipca 1920 r., nastąpiła niebywała mobilizacja szerokich warstw społeczeństwa, celem wspomożenia wykrwawiającej się z dnia na dzień armii. W odpowiedzi na apel OKWOP na terenie całego kraju zaczęły powstawać regionalne, powiatowe i miejskie komitety obrony. Tworzono je początkowo spontaniczne, albo z inspiracji władz rządowych i wojskowych. W ich skład powoływano zwykle osoby cieszące się w miejscowych środowiskach znaczącym autorytetem, które prowadziły agitację na rzecz wstępowania do armii, rozpowszechniały ulotki, organizowały wiece, otwierały jadłodajnie i gospody dla żołnierzy⁸⁸.

W chwili zorganizowania w Krakowie oficjalnego KOP Zachodniej Małopolski, tj. w dn. 12 VII 1920 r. jako obszar jego działania przyjęto (ze względu na istniejącą już strukturę wojskową) Krakowski Okręg Generalny. Obejmował on całą zachodnią Małopolskę i część Śląska Cieszyńskiego, tj. 31 powiatów, w tym powiat tarnowski. Krakowski KOP, na którego czele stanął gen. Antoni Symon, spełniał rolę koordynatora działań wszystkich powiatowych i miejskich kopmitetów. W celu - jak podano w relacji z zebrania założycielskiego - „związania siły ze sobą istniejących już komitetów w Tarnowie, Nowym Targu, względnie przez zorganizowanie w każdym środowisku komitetów lokalnych”⁸⁹. Niektóre decyzje zapadały jednak bezpośrednio w Warszawie, co wprowadzało pewne zamieszanie, gdyż komitety powiatowe kontaktowały się z centralą bezpośrednio, lub pośrednio przez Kraków. Przykładowo, OKWOP mianował swoich pełnomocników powiatowych, a dopiero później dokonano uzgodnienia wspólnych kierunków działań oraz zorganizowano kilkakrotnie zjazdy delegatów komitetów powiatowych w Krakowie⁹⁰.

Przemówienie gen. Symona na rynku krakowskim [NI 1920, nr 31].

Na pierwszym z nich, zorganizowanym w dn. 12 lipca 1920 r. (z udziałem 63 delegatów ze wszystkich powiatów zachodniej Małopolski), uchwalono wytyczne mające obowiązywać wszystkich pracowników i podległe wydziałowi krakowskiemu instytucje, a ponadto przedstawiono delegatów, których zadaniem było dopilnowanie, aby powstałe komitety powiatowe prowadziły pracę należycie⁹¹. Z Tarnowa zostali wybrani dr Leon Rymar, Władysław Wierzbicki, Gabriel Dubiel i Stefan Język⁹². Polecono im, by szczególną uwagę zwracali na „akcję czynników wywrotowych i tępienie dezerterów, którzy bądź to zagnieżdżeni w okolicy, bądź to przyciągając z frontu szerzyli panikę wśród ludności, a często rabując i kradnąc przyczyniali się do ogólnego zniechęcenia, a nawet oporu”⁹³.

KOP Zachodniej Małopolski, organizował też w podległych powiatach na obszarze Dowództwa Okręgu Generalnego [DOG] w Krakowie, różnego rodzaju zebrania i konferencje, na które wysyłano własnych prelegentów. Przykładowo, w niedzielę 25 VII 1920 r. odbyły się zebrania organizacyjne i wiece powiatowe, według przygotowanych i rozesłanych wcześniej instrukcji. Do Tarnowa skierowano dr Łąckiego i posła Bobrowskiego^94. Pomimo kierowniczej roli pełnionej przez Komitet krakowski, pozostawiono powiatowym KOP sporo swobody w urządzaniu swych organizacji, aby – jak uzasadniano - „przez przywiązanie do szablonu, nie utrudniać pracy”⁹⁵.

Celem współpracy z KOP Zachodniej Małopolski, powołano w Krakowie z dniem 14 VII 1920 r. Wydział Duszpasterski (działający w ramach Sekcji Propagandy), a następnego dnia biskup A. Sapieha wydał do duchowieństwa instrukcję, w jaki sposób ma współpracować w akcji obrony państwa przed wrogiem, w popieraniu podpisywania pożyczki odrodzenia, w końcu w sprawie zajęcia się żołnierzami idącymi z domów rodzinnych w szeregi wojskowe. Prezydium Wydziału wystosowało apel do księży z całego Krakowskiego DOG, by zaangażowali się w akcję tworzenia wydziałów duszpasterskich przy powiatowych KOP96

Wybrany na publicznym wiecu Powiatowy Komitet Obrony Państwa [PKOP] w Tarnowie rozpoczął działalność 11 lipca 1920 r. Po uchwaleniu statutu wzorcowego i otrzymaniu szczegółowych wskazówek z Krakowa, uległ częściowej reorganizacji. W jego skład - zgodnie z zaleceniami - powołano wtedy przedstawicieli gmin wiejskich i funkcjonujących tu stronnictw politycznych. Jak informował „Ilustrowany Kurier Codzienny” - „uchwałą wiecu z dn. 13 VII oddało się społeczeństwo Tarnowa do dyspozycji DOG z Krakowa oraz wyraziło życzenie, by z uczniów szkół średnich utworzono robotnicze oddziały do pomocy przy żniwach”⁹⁷.

Tabela 1.

Skład osobowy Powiatowego Komitetu Obrony Państwa w Tarnowie

Źródło: Obrona Państwa, s. 535-536.

Główny wysiłek Komitetu koncentrował się na werbowaniu ochotników oraz zbieraniu środków na ich wyekwipowanie. Przywiązywano też dużą wagę do propagandy patriotycznej i idei własnego państwa, która szczególnie wśród ludności małych miasteczek i wsi nie była jeszcze powszechna. W celu realizacji zadań statutowych PKOP został podzielony na 5 sekcji⁹⁸:

1.      Poborowo – Zaciągową - najpierw z Kacprem Ciołkoszem, później z ppłk 16 pp Marianem Steczkowskim na czele;

2.      Skarbową - pod kierownictwem starszego radcy skarbowego Matczyńskiego;

3.      Propagandy - z dr Leonem Rymarem na czele;

4.      Opieki nad Rannym Żołnierzem - pod przewodnictwem Róży Szymiczkowej;

5.      Gospodarczą - z Józefem Malinowskim, później Jadwigą Bodzoniówną na czele.

Wybrano też prezydium w składzie: dr Lucjan Zawistowski – przewodniczący (radca Namiestnictwa i kierownik Starostwa w Tarnowie), a po nim Czesław Żółkiewicz oraz zastępcy - dr Tadeusz Tertil (burmistrz Tarnowa), dr Jerzy Bujalski (Narodowa Partia Robotnicza), dr Leon Rymar (prof. gimnazjalny, PSL) i Józef Malinowski (PPS). Członkowie prezydium wraz z przewodniczącymi i sekretarzami poszczególnych sekcji tworzyli Komitet Wykonawczy. Zbierał się on w miarę potrzeb i podejmował uchwały, których wykonanie pozostawiono Sekcjom. Na cotygodniowych posiedzeniach miały one składać sprawozdania ze swej działalności⁹⁹.

Od chwili powstania PKOP zdawał sobie sprawę, iż w pierwszym rzędzie, należy „obudzić siłę drzemiącą, jaką na całym obszarze Polski przedstawia wieś”¹⁰⁰. Zadanie to wypełniała sekcja propagandy korzystająca z materiałów przygotowanych przez centralę w Warszawie oraz KOP w Krakowie. Według sprawozdania z działalności Gen.I.A.O. za okres 6 VII – 31 XII 1920 r. (do dnia likwidacji) Oddział II, skupiwszy siły publicystyczne, literackie i artystyczne, przeprowadził szeroką akcję propagandową¹⁰¹. Wydawane w dziesiątkach tysięcy ulotki miały za zadanie pouczać społeczeństwo, jak należy zachować się wobec najeźdźcy. Treść większości z nich wymierzona była w sowiecki system, porównując zasady ustrojowe i ich konsekwencje w Rosji bolszewickiej i w Polsce. Wiele przedstawiało zbrodnie bolszewików na terenach zajętych przez oddziały Armii Czerwonej.

Oprócz ulotek i plakatów otrzymywanych z Warszawy krakowski KOP drukował własne, z których połowę nakładu - proporcjonalnie do liczby ludności - przesyłano do komitetów powiatowych. Na czele sekcji propagandy stał w Krakowie Władysław Tetmajer, a w okresie działalności wydrukowała ona łącznie 275 000 egzemplarzy różnych materiałów propagandowych¹⁰².

Przykłady plakatów propagandowych [TI 1920, nr 31].

Jak zaznaczono w sprawozdaniu tarnowskiego PKOP, „następstwem tej akcji było rozbudzenie ducha narodowego we wsiach powiatu, który „objawił się przede wszystkim w zupełnym prawie zniknięciu dezerterów i setkach ochotników spieszących w szeregi”¹⁰³. Wzrósł też zdecydowanie popyt na Pożyczkę Odrodzenia. Z jej sprzedaży w powiecie tarnowskim uzyskano 65 mln Mk. Popłynęły również dary dla stacji posiłkowych i szpitali w najrozmaitszej postaci o wartości setek tysięcy marek: „Pod tym względem powiat tarnowski jest jednym z pierwszych w Zachodniej Małopolsce i spełnił godnie swe obowiązki bez rozgłośnionej reklamy. Tarnów i powiat tarnowski był jednym z pierwszych, który na wezwanie, nie ociągając się ani chwili i nie czekając na przykład Warszawy czy Krakowa, odruchowo i z żywiołową siłą wziął się do pracy” – odnotowano w sprawozdaniu PKOP¹⁰⁵. Z kolei w korespondencji zamieszczonej w „Piaście”, czytamy: „Przedmieścia tarnowskie, szczególnie rolnicza Strusina przysyła pilnie mleko, jaja, czasami chleb. Dostarczeniem pewnej ilości bezpłatnego pieczywa służą chętnie wszyscy piekarze. Zbiórką tegoż zajmuje się bardzo gorliwie p. Max. Również mieszkańcy wsi pamiętają o swoich dzielnych żołnierzykach. Z radością nawet, musimy zaznaczyć, że niektóre gminy okoliczne, jak Koszyce Wielkie, Rzuchowa, Śmigno, Pleśna, Rzędzin i Tuchów zrozumiały poważnie swój obowiązek narodowy i obywatelski, spojrzały dalej w przyszłość i spieszą z wydatną pomocą w formie produktów rolnych. Widocznie akcja propagandy, pod przewodnictwem p. dra Rymara, ze współdziałaniem pp. Piwowarczyka i Skubisza zbudziła ducha u ludu tutejszego powiatu i wydaje obfity plon”¹⁰⁶.

Fragment ulotki wojennej [CAW].

Istotną rolę w zachęcaniu do walki w szeregach Wojska Polskiego odegrały wiece organizowane na placach miejskich i przed kościołami po skończonym nabożeństwie. Przemawiały na nich zazwyczaj osoby, które ochotniczo zgłosiły się do wojska, a na ogół kończyły się składaniem i ślubowaniem młodzieży męskiej, że jak najszybciej stawi się w szeregach armii. Jak pisał do „Piasta” z Biadolin Radłowskich niejaki Chrapusta, 18 VII 1920 r. odbyło się tam zebranie Ludowej Rady Gminnej. W trakcie dyskusji uchwalono, by wstępować do A.O. i kupować Pożyczkę Odrodzenia. Na koniec wyrażono uznanie za dotychczasową działalność posłom ludowym¹⁰⁷. Ze Śmigna donoszono, że tamtejsza Rada Ludowa zwołała zgromadzenie, na którym omawiano położenie państwa i przyjęto szereg rezolucji domagających się spełnienia postulatów ludowych. Postanowiono też, by oddać rządowi znajdujące się u ludzi „rzeczy wojskowe, tępić dezerterów i wpisywać się do armii ochotniczej”¹⁰⁸. Z kolei 8 sierpnia, odbyło się Walne Zebranie Ludowej Rady Gminnej w Mikołajowicach. Jak zaznaczono w relacji , „przewodniczący [Andrzej Migoń – przyp. K.S.] przedstawił smutne położenie Ojczyzny i zachęcił obecnych do podpisywania Pożyczki Odrodzenia, której wynik był nadspodziewany”. Utworzono też komitet dziewcząt, który miał za zadanie zbiórkę darów z dla rannych żołnierzy¹⁰⁹.

TI 1919, nr 9.

Ogromny wiec patriotyczny (z inicjatywy miejscowego duchowieństwa) został zorganizowany w niedzielę dn. 15 VIII 1920 r. w gminie Pleśna. Jego głównym celem było omówienie położenia państwa i pomocy materialnej dla znajdującej się w niebezpieczeństwie Ojczyzny. W zgromadzeniu, które zagaił kierownik szkoły ludowej Sowa, liczny udział wzięła miejscowa ludność oraz goście z Tamowa, Tuchowa i zamieszkali tu Polacy, ewakuowani ze wschodniej Małopolski. Referaty wygłosili: poseł i członek powiatowego KOP A. Matakiewicz, dr Muszyński i sędzia Baratowski. Jak zaznaczono w sprawozdaniu, „wszyscy mówcy omawiając powagę chwili i grozę niebezpieczeństwa bolszewickiego, zachęcali do ufności we własne siły i wiary w pewność zwycięstwa, podnosząc, że raz wreszcie winniśmy skończyć z wyciąganiem ręki o obcą pomoc”¹⁰⁹. Po dyskusji uchwalono przez aklamację zaproponowane przez posła Matakiewicza następujące rezolucje:

1.      Zebrani w dniu 15 sierpnia b.r. w sali szkolnej w Łowczówku-Pleśnej Polacy zdają sobie jasno sprawę w jak wielkiem niebezpieczeństwie znalazła się ukochana Ojczyzna, zobowiązują się chętnie złożyć ofiary z krwi i mienia dla Jej poratowania.

2.      Apelują do stronnictw politycznych, by przynajmniej na czas wojny zaniechały porachunków partyjnych, a natomiast wszelkich sił użyły dla obrony zagrożonej Ojczyzny.

3.      Wyrażają hołd naszej bohaterskiej armii, która i mężnie zmaga się z przeważającemi siłami odwiecznego wroga.

4.      Wyrażają podziękowanie i cześć Francyi i Ameryce, że śmiało i otwarcie stanęły w obronie Polski i sprzeciwiły się zamachowi na Jej niepodległość i całość.

5.      Apelują do swego posła, a obecnego Prezydenta Ministrów Wincentego Witosa, aby wytrwał na swem odpowiedzialnem stanowisku i pilnie przestrzegał, aby Rząd, któremu przewodniczy powierzonej mu władzy na niczyj prywatny ucisk ni użył, lecz jedynie dla ugruntowania całości Państwa i powszechnej wolności¹¹⁰.

W końcowej części wiecu głos zabrał gospodarz Stanisław Sajdak, który zachęcał włościanki do ofiar z nabiału i owoców na rzecz żołnierzy oraz ponownie poseł Matakiewicz. Ten dziękując obecnym za ich zapał i chęć służenia Ojczyźnie, wyraził życzenie, „by Łowczówek - Pleśna, gdzie znajdują się mogiły Legionistów polskich, a mieszkańcy dają dowód ofiarności dla Ojczyzny, oświeciły innym gminom powiatu tarnowskiego przykładem”¹¹¹.

Na podstawie nadesłanych sprawozdań delegatów z całej Małopolski, okazało się, że do zakończenia działalności krakowskiego KOP, w powiatach i gminach urządzono w sumie 1 394 wiece i zgromadzenia, przy udziale ponad pół miliona osób. Zebrano i subskrybowano na Pożyczkę Odrodzenia 217 347 800 Mk, a na fundusz KOP, dla żołnierzy i na Czerwony Krzyż 2 997 472,92 Mk. Ponadto zwerbowano 25 000 członków Czerwonego Krzyża, zebrano 80,652 kg biżuterii (w tym monet), założono dla żołnierzy 7 szwalni, 2 pralnie, 1 warsztat tkacki, 1 szwalnię dorywczą, 7 stacji posiłkowych, 1 kuchnię, 1 prowizoryczny szpital na 20 łóżek, 1 łaźnię, 1 gospodę, 7 straży obywatelskich, 1 czytelnię, 1 bibliotekę i 1 schronisko oraz zebrano ogromną ilość materiału wojskowego, broni i amunicji¹¹². Pieniądze, odzież, broń i żywność rozdawały Komitety wprost ochotnikom, którzy szli do Krakowa lub do Lwowa i tam dopiero właściwie stawali do poboru. W powiecie tarnowskim szczególną aktywnością wykazywała się w zbiórkach i organizowaniu zgromadzeń działaczka ludowa Katarzyna Świątkówna, wysyłana tu w ramach działalności krakowskiego Wydziału Kobiet, który ukonstytuował się w dn. 16 VII 1920 r.¹¹³.

Już na początku sierpnia pracownicy Oddziału II MSW meldowali o widocznej zmianie w nastrojach ludności wiejskiej¹¹⁴. Krytycznie nadal oceniał jednak całą akcję w powiecie tarnowskim, a szczególnie postawę właścicieli ziemskich i duchowieństwa, lewicujący¹¹⁵ „Przyjaciel Ludu”: „Z obszarników też u nas to jeden Łubieński przyświeca innym swoim patriotyzmem, bo i synów ma w wojsku i sam bezrolnym ochotnikom daje po pięć morgów ziemi. Czemu tak nie robią inni obszarnicy. A księża-proboszczowie ile złożyli? Gdzież poświęcenie i ofiarność?” – czytamy w jednym z nadesłanych do tygodnika listów¹¹⁶. Korespondent nie był, jak się wydaje, dobrze poinformowany, lub z zasady krytykował ziemiaństwo, które w krytycznym momencie wojny wniosło olbrzymi wkład materialny i osobowy¹¹⁷.

W celu podjęcia ostatecznych uchwał w sprawie udziału ziemiaństwa małopolskiego w organizacji obrony państwa i określenia ofiar potrzebnych na ten cel, odbyło się w Krakowie 15 VII 1920 r. wspólne posiedzenie Wydziału Ziemian pod przewodnictwem prezesa Adama Stadnickiego i prezydiów kół powiatowych z udziałem 62 uczestników. Na wniosek Zdzisława hr. Tarnowskiego zebrani przyjęli w komplecie decyzje dotyczące udziału ziemiaństwa w obronie państwa, powzięte przez zgromadzenie Związków Ziemiańskich w Warszawie. Według tych postanowień wszystkie organizacje ziemiańskie miały oddać się do dyspozycji KOP i funkcjonować odtąd jako jego organy, przy równoczesnym ograniczeniu swoich dotychczasowych funkcji specjalnych. Zdolni do służby w polu mieli niezwłocznie wstąpić do wojska, o ile pozostanie ich na piastowanych stanowiskach nie było konieczne. „Związek ziemian małopolskich zmilitaryzował się poniekąd bo wszyscy zgłaszają się do służby wojskowej i tylko w wyjątkowych wypadkach otrzymują, zwolnienie od służby wojskowej za zgodą komitetów powiatowych” – donosił „Lud Katolicki”¹¹⁸. Oprócz pożyczki i wszelkich ofiar w naturze postanowiono opodatkować się w stosunku do posiadanej ziemi, a podatek miał być wpłacony najpóźniej do 1 VIII 1920 r. Uzgodniono też zająć się bezzwłocznie rejestracją koni zdatnych do służby wojskowej, tak, aby ich dostawa mogła rozpocząć się już 25 VII 1920 r. Z okręgu krakowskiego DOG, każdy ziemianin miał oddać 5% swoich koni na poczet późniejszych rekwizycji¹¹⁹, a ogółem ziemiaństwo zachodniej Małopolski zobowiązało się dostarczyć kawalerii 2 500 sztuk¹²⁰. Z inicjatywy wiceprezesa Horodyńskiego, w trakcie spotkania zebrano 32 890 Mk na Polski Czerwony Krzyż¹²¹. Na łamach krakowskiego „Czasu” z dn. 25 VII 1920 r. ukazał się apel prezesa Stadnickiego, z wezwaniem do wszystkich ziemian zachodniej Małopolski, aby „natychmiast omłócili z każdego folwarku po 100 kg pszenicy lub żyta i przesłali je wprost do Zjednoczenia Ziemian, jako bezpłatną ofiarę na rzecz ewakuowanych ze Wschodu. Zboże w ten sposób zebrane zobowiązały się młyny bezpłatnie zemleć, a niektóre piekarnie bezpłatnie wypiec”¹²².

Według informacji zamieszczonej w „Piaście” (z końca sierpnia 1920 r.), ziemianie tarnowscy przekazali „dobrowolny dar dwóch milionów marek na cele obrony państwa”¹²³. Dokładniejsze dane zamieścił na swych łamach „Lud Katolicki”. I tak, dowiadujemy się, że oprócz wszystkich darów uchwalonych przez Zjednoczenie Ziemian, tj. opodatkowanie od obszaru, mleko, jarzyny, zboże dla ewakuowanych i żołnierzy, przekazano kwotę 1 383 000 Mk na tworzenie A.O., na którą złożyli się: ks. Roman Sanguszko 600 000; ziemianki - Rozwadowska, Czajkowska i Chrząstowska po 60 000, hr. Zborowska 15 000; ziemianie – Ziemiński i Kobylański po 45 000; Borys Żaba, Franciszek Żaba, Chylewski, Krasucki, Wdówka, Zawadzki, Weyda, Tłuchowski, Turnau. Wysocki, Kossowski, Sadowski po 30 000; Ujejski, Gabrysiewicz, Kwiatkowski, Korytowski, Bartnik, Garlicki po 15 000; Michałek 10 000; Modelski, ks. Wyrwa, ks. Owsianka po 5 000;  ks. Rajczak i redemptoryści tuchowscy po 3 000; ks. Wąsowicz i ks. Liguszewski po 1 000¹²⁴.

Odnośnie wymienionego w korespondencji „Przyjaciela Ludu” Tadeusza Łubieńskiego, właściciela gruntów w Jastrząbce Nowej oraz dworu wraz ze sporym majątkiem w Zassowie, to rzeczywiście był on niebywałym społecznikiem. Syn powstańca styczniowego, walczył w I wojnie światowej, a po odzyskaniu niepodległości, już jako ppłk WP, został pierwszym wojskowym komendantem w Dębicy. Sfinansował i zorganizował powstanie Batalionu Piechoty Ziemi Ropczyckiej, szwadronu 9 Pułku Ułanów i Samodzielnego Batalionu 16 Pułku Piechoty Ziemi Tarnowskiej. Tym ostatnim dowodził w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej, brał udział m.in. w bitwie warszawskiej. Za męstwo w walce został 2-krotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. W wojnie wzięli także udział jego synowie: Witold, zawodowy oficer - ppor. 4 dywizji artylerii konnej, poległ 26 czerwca 1920 r., odznaczony srebrnym Krzyżem Virtuti Militari, Tadeusz (młodszy), Henryk Ignacy oraz Alfred, w 1 pułku ułanów krechowieckich¹²⁵.

Z początkiem działalności, w tarnowskim PKOP utworzono Sekcję Kobiet. Jak już wspomniano, przewodniczącą została R. Szymiczkowa, zastępcą – Wiatrowa [nie podano imienia], a skarbniczką Michalina Świderska: „Odezwa Naczelnego Wodza poruszyła nasze miasto i wywołała silny oddźwięk wśród mieszkańców. Patryotyczny zapał ogarnął tutejsze Polki. Powołane nakazem chwili, stanęły one z radością do pracy i spełniają karnie przyjęty obowiązek opieki nad żołnierzem. Praca kobieca ułatwia w wysokim stopniu ofiarność społeczeństwa” – donosiła korespondentka „Piasta”¹²⁶. Powołaną Sekcję podzielono na 4 podsekcje, tj. herbaciarni, opieki szpitalnej, szwalni i pożegnań.

Herbaciarnię utworzono na dworcu kolejowym. Za zgodą władz wojskowych wydzielono potrzebne miejsce z długiego budynku składowego, gdzie ustawiono piec z paleniskiem i kotłem do gotowania wody, który wraz ze stołami i ławami pozyskano od wojska. Rozwijała się ona z każdym dniem, tak, że w sierpniu 1920 r. wydawała już 3 780 porcji dziennie, które potrzebujący otrzymywali za darmo. Zajmowała się także wychodźcami. Dyżurujące panie wyszukiwały ich w jadących przez Tarnów pociągach, a chętnych kierowały do kuchni, gdzie mogli sobie ugotować posiłek. Biedniejszych dokarmiano o każdej porze dnia i nocy, a gdy z końcem sierpnia uzyskano w pobliżu odpowiednie pomieszczenia, urządzono kuchnię dla uchodźców, w której wydawano stałe obiady¹²⁷. Działalność herbaciarni tarnowskiej opisała w „Piaście” Helena Kowalowa, aktywna działaczka Sekcji Kobiet:

W herbaciarni na dworcu kolejowym, jako ważnej stacji posiłkowej, podaje się chorym i zdrowym przejeżdżającym żołnierzom oraz strudzonym uchodźcom kubek ciepłej herbaty, kawy, mleka, a także w miarę możności jaja i pieczywo. Urządzeniem herbaciarni zajął się Komitet. Z wielką pomocą pośpieszyła kolej. Użyczyła pracowników ciesielskich do urządzenia wnętrza budynku składowego. Jej staraniem wprowadzono światło elektryczne i wodociąg. Po zwalczeniu wielu trudności otwarto herbaciarnię 30 lipca br. Naczynia i inne przybory, potrzebne w kuchni, pochodzą z darów, a także z kupna, poczynionego przez zarząd. Do pracy zgłosiło się kilkadziesiąt pań z różnych sfer społeczeństwa. Wszystkie opodatkowały się dobrowolnie i śpieszą z datkami na potrzeby umiłowanej instytucji. Prezesowa herbaciarni, p. pułkownikowa Szymiczkowa, z całą zapobiegliwością dba i czuwa nad powierzoną sobie stacją posiłkową. Dzielną pomoc zyskała w pp. inżynierowej Molskiej i M. Świderskiej, sekretarce i kasjerce Komitetu. Czynności prowadzi się według ułożonego regulaminu, a przychody i rozchody książkuje się. Na zakupy wiktuałów spożywczych, jak mąki, cukru, herbaty, tytoniu, pieczywa itd., pobiera zarząd fundusze z głównej kasy. Również urząd gospodarczy i komisarz starostwa p. Malicki chętnie ułatwiają nabywanie artykułów żywnościowych. […] Herbaciarnia rozwija się z każdym dniem coraz bardziej. Już w drugim tygodniu jej istnienia wydano dziennie, przeciętnie i okrągło 1280 porcyi herbaty, kawy, mleka, bułek 81, chleba 643 porcyi. Posiłek wydaje się za darmo, a pobiera jedynie dobrowolne datki do puszki, na ten cel przeznaczonej, boć spożywają go nasi kochani polscy żołnierze, a więc bracia, obrońcy nie tylko całości Ojczyzny, ale naszej wiekowej kultury i mienia¹²⁹.

Ważną rolę, wobec ogromnej liczby chorych i rannych żołnierzy przywożonych do 5 szpitali tarnowskich, odgrywała utworzona w ramach Sekcji Kobiet - podsekcja szpitalna:  „Koniecznem było, by społeczeństwo zajęło się żywiej i goręcej rannym żołnierzem, zapełniającym licznie w tych dniach groźnych nasze szpitale; to też w tę stronę przede wszystkiem zwróciły się usiłowania sekcji kobiet” – zanotowano w sprawozdaniu z działalności tej organizacji¹³⁰. Rozporządzała ona początkowo bardzo szczupłymi środkami, gdy jednak, dzięki rozwiniętej umiejętnie po wsiach powiatu propagandzie, wiecom i zebraniom, napływać zaczęły dary w naturze, można było podjąć w szpitalach intensywniejszą działalność. Jako przykład do naśladowania wymieniano w „Gazetce Wojennej” gminny KOP w Jastrząbce Starej, który dostarczył - z przeznaczeniem dla szpitala wojskowego w Tarnowie - 34,5 kop jaj, 35 szt. serów, 55 szt. drobiu, 12,5 l kaszy, około 4 kg masła i parę gołębi¹³¹. Do szpitali zakaźnych - Oddział III w szkole im. Słowackiego i Oddział V w barakach grunwaldzkich - wstęp ze zrozumiałych powodów był utrudniony lub zabroniony, chociaż według wskazówek lekarskich dary tam wysłano. Natomiast w szpitalu chorób wewnętrznych przy ul. Bandrowskiego i w załogowym przy Ogrodzie Strzeleckim, panie sekcyjne codziennie pełniły stałe dyżury.

W Tarnowie zorganizowanych było 5 szpitali¹³². Według danych zamieszczonych na Listach Strat Wojska Polskiego z lat 1918-1920¹³³, zmarło w nich w tym okresie 209 żołnierzy, w tym: 196 (93.8%) w wyniku chorób, 6 z ran, a przy 7 nazwiskach podano jedynie słowo zmarł (2 utonął)¹³⁴. Znaczny odsetek zmarłych (41.8%), a tym samym, jak należy sądzić i leczonych w szpitalach tarnowskich, stanowili żołnierze pułków, których miejscem stacjonowania był Tarnów. Fakt ten świadczy, że chorych i rannych żołnierzy starano się wysyłać pociągami sanitarnymi w miejsca stacjonowania macierzystych jednostek, lub w ich pobliże.

Część personelu tarnowskich szpitali stanowili lekarze wojskowi, lub powołani do służby w czasie wojny, jak np.: por. służ. zdr. Józef Mozdyniewicz (ur. 19 II 1896 w Stryju), uczestnik walk polsko-ukraińskich (ranny w 1919 r.), od czerwca 1919 przydzielony „jako medyk” do szp. wojsk. w Tarnowie; ppor. sł. zdr. Ignacy Metyński (ur. 1 IX 1895 w Częstochowie), w WP od 1920 r., pełnił służbę w 5 komp. san., szp. okr. w Tarnowie; por. rez. Józef Cieśla (ur. 4 III 1898 r.), legionista, do WP wstąpił w 1918 r., służył m.in. w 5 baonie san., rej. szp. w Tarnowie; ppłk sł. zdr. Jan Boroń (ur. 8 VI 1889 r.), w WP od 1918 r., przydzielony do szp. zapas. w Tarnowie; por. sł. zdr. Tadeusz Szamota (ur. 26 X 1897 r. w Lublinie), podczas wojny polsko-bolszewickiej służył jako ułan w I Szwadronie Województwa Warszawskiego, następnie pchor. san. w szpitalu w Tarnowie¹³⁵.

Tabela 2.

Zmarli z chorób i ran w szpitalach tarnowskich żołnierze formacji z miejscem stacjonowania w Tarnowie w latach 1919-1920

Źródło: Lista Strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920, Warszawa 1934.

Pozostałe podsekcje Sekcji Kobiet również nie narzekały na brak pracy. Szwalnia pracowała stale od dnia 28 lipca, a w miarę potrzeb zwiększano personel. Podsekcja pożegnań zajmowała się organizowaniem wyjazdów wyruszających na front żołnierzy, wręczała im  podarunki, kwiaty i chorągiewki. Starano się, by zawsze ktoś przemówieniem żegnał odchodzących w pole. Sekcja zajmowała się także rozmieszczonymi po prywatnych domach uchodźcami, a gdy wystarczało środków, udzielała im pomocy aprowizacyjnej, głównie w dożywianiu dzieci¹³⁶. Na marginesie warto wspomnieć, że o pomoc dla wysiedlonych i rodzin żołnierzy będących na froncie apelował żarliwie na łamach „Ludu Katolickiego” ks. J. Lubelski: „Przyjmijmy ich chętnie pod nasz dach, podzielmy się z nimi łyżką strawy, okażmy im w potrzebie życzliwe, przyjacielskie serce, a pokażemy, że naprawdę jesteśmy katolikami i Polakami – czytamy w odezwie skierowanej do czytelników pisma¹³⁷.

W celu zbierania i magazynowania darów w naturze i ich rozdziału utworzono przy PKOP Sekcję Gospodarczą. Jak zaznaczono w sprawozdaniu, „gminy tutejszego powiatu i ludność miasta Tarnowa szybko i ochotnie pośpieszyły z pomocą dla żołnierza polskiego, składając do magazynu hojne swe ofiary i dając tem dowód wysokiego wyrobienia obywatelskiego i czynnej miłości Ojczyzny”¹³⁸.

Pierwsze posiedzenie plenarne PKOP powołało do życia także Sekcję Skarbową. Przypadł jej w udziale obowiązek pozyskiwania możliwie jak największej ilości środków finansowych¹³⁹. Już na samym początku stanęła ona wobec zadań bardzo trudnych do rozwiązania. Częste odwoływanie się do ofiarności publicznej dawało coraz mniejszą szansę, by tą drogą udało się zdobyć potrzebną natychmiast gotówkę. Tymczasem brak ochotników, którzy by mogli i chcieli spełniać bezinteresownie obowiązki Straży Obywatelskiej, spowodował konieczność poczynienia zaciągów wśród osób bez stałych zajęć, tj. głównie robotników, którym jako odszkodowanie z powodu utraty zarobku w porozumieniu z władzami wojskowymi, wypłacano na podstawie uchwały PKOP po 70 Mk dziennie oraz zapewniano wyżywienie. Gdy konieczne stało się zatrudnianie 200 do 300 strażników dziennie, preliminarz wydatków PKOP zwiększył się do sporych, niebezpiecznych rozmiarów. Dlatego Sekcja Skarbowa musiała od razu liczyć się z tym, że ofiarność publiczna nie wystarczy. Postanowiła zatem przedstawić wnioski PKOP o wprowadzenie specjalnej daniny dla mieszkańców powiatu, które zostały uchwalone jednomyślnie i w całości

Zgodnie z przyjętymi uchwałami, osoby płacące podatek dochodowy miały uiszczać dodatkowo 20% należnej sumy, oprócz tego złożyć opłatę specjalną, tj. pracownicy państwowi 3% pełnych poborów służbowych, a robotnicy przedsiębiorstw prywatnych oddać zarobek za dziewiątą godzinę pracy. Już jednak wcześniej, w niektórych zakładach sami pracownicy podejmowali decyzję o dodatkowej pracy na rzecz wojska¹⁴⁰. Kwotę ściągniętą przy tygodniowej wypłacie zarobków i powiększoną ekwiwalentem zysków przedsiębiorcy pochodzących z nadobowiązkowej robocizny, mieli pracodawcy oddawać do kasy PKOP. Sumy przypadające do zapłaty z tytułu opłaty narodowej wyznaczono komisyjnie, po wysłuchaniu zdania przedstawicieli ludności chrześcijańskiej i żydowskiej, a następnie wystawiono wszystkim płatnikom wezwania do uiszczenia wyznaczonych kwot. Ponadto na tarnowskie zakłady przemysłowe nałożono specjalne odrębne opłaty. W ten sposób powstała podstawa finansowa działania tarnowskiego PKOP. Kiedy wyłoniły się kolejne sprawy, a w szczególności potrzeba udzielania pomocy powstańcom górnośląskim, podjął się on (z małą zmianą w składzie osób) i tych zadań. Zebrał i dostarczył na wspomniane cele kilka milionów Mk gotówki oraz szereg produktów w naturaliach. Po likwidacji PKOP, pozostałe środki w kwocie 34 440,12 Mk, przeznaczono na fundusz pomocy dla akademików¹⁴¹.

Będąc przy sprawach finansowych, warto wspomnieć, że do akcji składkowej na terenie diecezji tarnowskiej włączył się także Kościół katolicki. Przykładowo, z informacji zamieszczanych w „Ludzie Katolickim” dowiadujemy się, że bardzo aktywny był w tej sprawie redemptorysta pracujący wśród Polaków w Danii ks. Dutschke [nie podano imienia]. Przeprowadził on dwukrotnie zbiórkę pieniężną wśród tamtejszych robotników i robotnic polskich. W pierwszym przypadku przesłał na ręce bp Wałęgi kwotę 14,5 koron duńskich (4 005,40 Mk), z czego 2 005,40 Mk przeznaczono na Czerwony Krzyż, a 2 000 Mk na sieroty wojenne¹⁴². Za drugim razem, jak zaznaczono - „dla biednej Polski” – misjonarz przekazał kwotę 3 985, 85 Mk, które rozdzielono podobnie jak poprzednią¹⁴³. Z kolei na cele obrony narodowej zbiórkę pieniężną, która przyniosła 736 Mk przeprowadziły służące ze „Związku Wzajemnej Pomocy dla Sług” w Tarnowie¹⁴⁴.

Powiatowy KOP w Tarnowie wyłonił także ze swojego grona Komisję Werbunkową, która z jednej strony miała propagować pobór ochotnika, zaś z drugiej, stworzyć „w tej naglącej chwili z czynnika obywatelskiego pogotowie zdolne do objęcia służby frontowej”¹⁴⁵. Zadanie to było niezwykle trudne, gdyż należało działać bezzwłocznie i przyjąć do służby wartowniczej - wymagającej oderwania się od dotychczasowych zajęć - przeszło 300 ludzi: „Trudność rekrutacji polegała i na tem, że do służby tej komisja mogła użyć tylko chłopców poniżej lat 17, których wartość sił fizycznych była wątpliwą, lub też ludzi powyżej 42 lat wieku, a więc ojców rodzin, którzy pracą rąk zarabiali na utrzymanie rodzin” – zanotowano w sprawozdaniu z pracy Komisji Werbunkowej¹⁴⁶. Aby rozwiązać ten problem przyjęto – jak już wyżej wspomniano - zasadę odpłatności za służbę, a środki finansowe miano uzyskać ze składek obywateli.

 Komisja Werbunkowa rozpoczęła swą działalność dnia 12 lipca 1920 r. w lokalu Sokoła I, a już w następnym dniu wystawiła Miejską Strażą Obywatelską [MSO] do ochrony 3 obiektów wojskowych, zwalniając tym samym od służby wartowniczej około 50 żołnierzy zdolnych do służby frontowej. W kilku następnych dniach zwerbowano potrzebną liczbę członków do służby wartowniczej w koszarach, przy obiektach wojskowych i magazynach. Wartownicy ci w liczbie 628 ludzi pełnili służbę do 31 lipca 1920 r., czyli przez blisko 3 tygodnie, a przy przyjmowaniu członków MSO wyróżnił się radca sądowy Henryk Oplustil. Na czele straży stali początkowo Julian Kryplewski i Józef Jankiewicz, którzy powołani do wojska oddali komendę Bronisławowi Szubie, a ten od 11 sierpnia aż do rozwiązania MSO, tj. 15 września 1920 r., pełnił funkcje głównego komendanta miasta¹⁴⁷.

Tarnów podzielono na 6 sekcji, na których czele stali osobni dowódcy. Sekretarzem Komendy Głównej został Emeryk Czyżewski (sekretarz Rady Powiatowej w Zbarażu), uchodźca zamieszkały w Tarnowie. Łączny żołd straży, który wyasygnował Komitet z własnych środków wyniósł 176 200 Mk. Ponadto Komisja Werbunkowa oddała do dyspozycji tarnowskich władz wojskowych około 100 osób, tj. pracowników biurowych, kucharek, szwaczek, krawców, szewców, z których część pracująca w warsztatach i magazynach wojskowych była przez pewien czas opłacana przez PKOP, a wydatek z tego tytułu wyniósł 5 700 Mk. Pomagała też pośrednio Komisji Propagandy w ten sposób, że werbowała ochotników na front i wydawała im legitymacje do komisji poborowej, których wypisano około 80. Zgłaszali się do niej wyłącznie ochotnicy ze sfer włościańskich i robotniczych, gdyż synowie inteligencji i uczniowie dwóch najstarszych klas miejscowych szkół średnich stawali bez żadnego prawie wyjątku, bezpośrednio przed komisje wojskowe. Uczniów klas niższych werbowano do służby pomocniczej, tj. kurierskiej, kancelaryjnej i w komisji gospodarczej, a w wyjątkowych wypadkach także do służby wartowniczej. Z chwilą napływu ochotników do koszar i powołania do służby wojskowej nowych roczników, władze wojskowe rozporządzając już dostateczną ilością żołnierza z poboru, w dniu 31 lipca zwolniły Tarnowian z dotychczasowej służby wartowniczej, zatrudniając tylko pewną liczbę rzemieślników. Komisja Werbunkowa z tą chwilą uważała swój mandat za spełniony i swe czynności zakończyła¹⁴⁸.

Zestawienia dotyczące liczby zwerbowanych ochotników w powiecie tarnowskim są nieprecyzyjne i wymagają osobnych badań. Sygnalizując jedynie sprawę, można wspomnieć, że według notatki autorstwa L. Rymara zamieszczonej w „Piaście” w dn. 15 VIII 1920 r., w powiecie tarnowskim nie było prawie dezerterów, a poborowi poszli wszyscy: „Ochotnika dostarczył powiat w stosunku do miasta Tarnowa 80 procent, albowiem ze samych wsi poszło 600 ochotników. W mieście Tarnowie zorganizowano stację posiłkową, którą w środki żywności zaopatruje bezpłatne wieś. Ludność z entuzjazmem odnosi się do rządu, na którego czele stoi poseł i gotowa wszystko poświęcić dla obrony państwa”¹⁴⁹.

Celem utrzymania ścisłego kontaktu między żołnierzem na froncie a społeczeństwem, OKWOP organizował koła opieki nad poszczególnymi formacjami wojskowymi. Akcja ta miała na celu zespolenie walczącego żołnierza z całym narodem. Za ich pośrednictwem społeczeństwo miało możliwość przesłania żołnierzom na front, tak listów, książek pism i gazet, jak też bielizny i odzieży oraz niezbędnych artykułów żywnościowych. Kół takich Komitet zalegalizował 84¹⁵⁰. Przykładowo, opiekę nad tarnowskim 16 pp sprawowało Koło Kobiet Czerwonego Krzyża w Kobieli, z przewodniczącą M. Sobańską na czele (Nowy Świat 35) oraz Koło Opieki nad Żołnierzem (Bracka 18)¹⁵¹.

Gdy największe niebezpieczeństwo ze strony Armii Czerwonej minęło, odżyły na nowo partyjne waśnie. Przykładem może być artykuł zamieszczony pod koniec sierpnia w „Piaście” pt. „Bierny opór duchowieństwa”, którego autor jako podstawę swych uogólnień przyjął fakt, że „wybitni działacze ludowi skarżą się, iż w powiecie nowotarskim, tarnobrzeskim, wielickim, limanowskim i chrzanowskim, iż przeważna część duchowieństwa od akcji w kierunku uświadamiania wsi co do jej obowiązków w obecnej chwili ostentacyjnie się odsuwa”¹⁵². Wobec podanych już wyżej przykładów ofiarnej i bezinteresownej pracy księży, artykuł ten można uznać za wyraźnie prowokacyjny. Niedługo zresztą spotkał się z celną ripostą na łamach „Ludu Katolickiego”.

Każdy bowiem, kto ma oczy i widzi, a uszy i słyszy i nie jest zaślepiony nienawiścią partyjną, musi przyznać, że to wszystko potworne oszczerstwo i podła przewrotność. Niema jednego katolickiego kapłana-Polaka, któryby nie już usuwał się od pracy dla dobra Ojczyzny, ale któryby w całej akcyi ratunkowej nie brał większego lub mniejszego udziału stosownie do sił i możności swojej. Widocznie autor tego artykułu do kościoła nie chodzi i kazań niech słucha, bo byłby się przekonał, że jeśli już nie kiedy indziej, to przynajmniej z okazyi ogłoszenia zarządzonych na ton czas nabożeństw błagalnych każdy kapłan musiał lud wzywać do terowania zagrożonej Ojczyzny. Wzywają i zachęcają kapłani do modlitw, do wstępowania w szeregi ochotników, do dawania pożyczki, a muszą wzywać dość energicznie i głośno, skoro właśnie za to wzywanie dostają listy z pogróżkami. […] Biorą kapłani udział także w wiecach i przemawiają na nich, że zaś nie wszędzie na pierwszy, plan się wysuwają, to jedynie dlatego, że nie wszędzie głos ich posiada jeszcze znaczenie. Są parafie, a nawet okolice całe tak zrewoltowane przez różnych ludowców, że publiczne wystąpienie kapłana choćby w sprawie tak świętej, jak ratowanie zagrożonej Ojczyzny wprost przeciwny odniosłoby skutek. Wszak chłopa całe lata uczono, żeby księży nie słuchał!¹⁵³.

Zwycięstwo pod Warszawą nie oznaczało końca wojny. Aby je wykorzystać politycznie potrzebne były dalsze środki finansowe. W tej sytuacji dn. 20 VIII 1920 r. ROP wydała rozporządzenie o jednorazowej daninie na rzecz wojska, a Generalny Delegat Rządu rozesłał za pośrednictwem Wydziałów Powiatowych do gmin miejskich i wiejskich nakazy dostarczania dla wojska w przeciągu dni 20, rozmaitych ilości (w zależności od liczby mieszkańców i płaconych podatków) butów z cholewami, trzewików, spodni wełnianych lub bawełnianych, grubych koszul i kalesonów, skarpetek, lub onucek, koców wełnianych, lub kołder ciepłych. Niestety w tym okresie, ściągnięcie takiej daniny, szczególnie od ludności wsi i małych miast, było praktycznie niemożliwe. Na posiedzeniu Rady Przybocznej Delegata Rządu w Krakowie w dn. 19 IX 1920 r., Jan Götz złożył wniosek (przyjęty jednogłośnie), by Sejm uchwalił zmiany w rozporządzeniu ROP z dn. 25 VIII 1920 r., o jednorazowej daninie na potrzeby wojska. Chodziło tu o to, aby nie rekwirowano potrzebnych ludności artykułów w naturze, lecz aby rząd postarał się o zakup potrzebnych żołnierzom przedmiotów w składnicach, lub zagranicą, a od ludności ściągnął jednorazowy podatek gotówkowy na ten cel. Jak uzasadniał, bezwzględna rekwizycja może wywołać wielkie rozgoryczenie wśród ludności cywilnej¹⁵⁴. Interpelację w tej sprawie na ręce premiera i ministra spraw wewnętrznych złożył w dn. 7 X 1914 r. poseł Jan Potoczek. Jak przekonywał - zwłaszcza w gminach wiejskich odczuwano ogromny brak odzieży i butów - a nawet za wysokie ceny nie zawsze można było je dostać. Dlatego, podobnie jak Götz zaproponował, by ludność wiejska w Małopolsce mogła żądaną daninę składać w gotówce i by obniżono już nałożoną - zwłaszcza w najbiedniejszych powiatach¹⁵⁵.

Od początków września życie codzienne ludności powiatu tarnowskiego wracało do normy, czyli powróciły stare nierozwiązane problemy. Przykładowo, w dn. 5 IX na spotkaniu sprawozdawczym w parafii Wola Rzędzińska poseł A. Matatkiewicz omawiał znaczenie uchwalonej reformy rolnej, skład Rządu Jedności Narodowej, a w końcu zachęcił do zgody i ofiarnej pomocy państwu. Uchwalono też rezolucje zaproponowane przez tamtejszego proboszcza ks. Kowalczyka i gospodarza Bryka, w której dominują już postulaty polityczne i społeczno-gospodarcze:

1.      Zgromadzeni upoważniają posłów katolicko-ludowych de popierania obecnego Rządu pod warunkiem, że działalność tego Rządu odpowiadać będzie dobru narodu;

2.      Zgromadzeni domagają się, by urzędy obsadzane były nie przez członków pewnych stronnictw politycznych, lecz wyłącznie przez ludzi kwalifikowanych i odpowiednich;

3.      Zgromadzeni domagają się od Rządu, by energicznie zwalczał lichwę artykułów koniecznej potrzeby i ustanawiał ceny maksymalne nie tylko na ziemiopłody, ale także na te artykuły koniecznej potrzeby, które rolnicy muszą nabywać¹⁵⁶.

Nieco ponad miesiąc później odbył się w Tarnowie wiec ks. J. Lubelskiego, któremu przewodniczył burmistrz T. Tertil. Ze sprawozdania dowiadujemy się, że w przemówieniu poseł opisał położenie polityczne Polski, uwzględniając rozejm z Rosją, sprawę Śląska Cieszyńskiego i Górnego oraz zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego. Następnie omówił sprawy wewnętrzne, jak stan armii, niedomagania w administracji i aprowizację¹⁵⁷.

Odnośnie Górnego Śląska warto wspomnieć, że z początkiem 1921 r. odbył się w sprawie organizowanego tam plebiscytu olbrzymi wiec w Tuchowie. Manifestacja została zorganizowana z inicjatywy tamtejszego „Sokoła“. Po przemówieniu prezesa gniazda Foltyńskiego i wyborze prezydium w osobach: przewodniczącego Eugeniusza Jeżowera (naczelnika sądu) i zastępców Marii Rudnickiej (nauczycielki), Jana Mazurkiewicza (mieszczanina) i Franciszka Wójcika (włościanina), referaty „O znaczeniu Górnego Śląska i prawach Polski do niego oraz o prześladowaniu Polaków na Górnym Śląsku pod względem narodowym i religijnym” wygłosili - wiceprezes tamtejszego Sokoła, poseł A. Matakiewicz i kapłan, Górnoślązak ks. rektor Franciszek Morcinek. Nad zgłoszonymi przez posła Matakiewieza rezolucjami wywiązała się dyskusja. Przemawiali m. in. E. Jożower i sędzia Buratowski, wzywając do ofiarności na rzecz plebiscytu i oddania głosu za przynależnością Górnego Śląska do Polski¹⁵⁸. Następnie jednomyślnie uchwalono rezolucję, apelując do ludności, by niosła braciom na Ślązakom pomoc moralną i materialną, a do stronnictw politycznych, by na czas do ukończenia plebiscytu zaprzestały waśni partyjnych¹⁵⁹. Zarządzona na te cele zbiórka pieniężna przyniosła 2 362,10 Mk. Postanowiono też, że w obu kościołach tuchowskich zorganizowane zostaną składki na rzecz Górnego Śląska, a Wydział Sokoła przeznaczy na ten cel 25% dochodu od zabaw i przedstawień¹⁶⁰.

Polskie pocztówki agitacyjne. [TI, 1921, nr 15]..

W dn.19 IX 1920 r. zwołano Radę Przyboczną Generalnego Delegata Rządu. Delegat Kazimierz Gałecki poinformował, że wydał polecenie przeprowadzenia wyborów do rad miejskich, tam gdzie kadencja rady się zakończyła, a Starostwo nie przedstawiło ważnych powodów, by wybory odroczyć. Dłuższą dyskusję, nie wiadomo dlaczego, wywołała sprawa zarządzenia wyborów do Rady Miejskiej w Tarnowie. Z notatki prasowej dowiadujemy się jedynie, że „na zapytania w tym kierunku burmistrza Tarnowa Dra Tertila i posła Dra Matatkiewicza udzielił Generalny Delegat potrzebnych wyjaśnień”¹⁶¹. W toku narad nad aprowizacją poseł A. Matakiewicz zarzucił rządowi, że za mało troszczy się o aprowizację bezrolnych, szczególnie w miasteczkach, żalił się na zaniedbywanie sprawy aprowizacji urzędników, którzy jak np. w powiecie sądowym tuchowskim, nie otrzymują przydzielonych racji żywnościowych, od 3 miesięcy nie dostali deputatów żywnościowych, a nie pozwala się im - w przeciwieństwie do roku 1919 - zakupywać zboża kontyngentowego¹⁶².

Bardzo pilną sprawą była w Tarnowie i powiecie tarnowskim poprawa warunków sanitarnych. W samym mieście występował nadal problem z funkcjonowaniem wodociągów, co groziło ponownym wybuchem epidemii tyfusu czy czerwonki Jak pisał jeden z redaktorów „Ludu Katolickiego”, nie było miesiąca, a nawet tygodnia, żeby wodociągi się nie psuły¹⁶³. Sytuacja była tym groźniejsza, że brakowało lekarzy. Z interpelacji posła A. Matakiewicza wniesionej w dn. 4 XI 1920 r. do ministra spraw wojskowych, ministra spraw wewnętrznych i kierownika Ministerstwa Zdrowia Publicznego, „w sprawie konieczności zwolnienia niektórych lekarzy, powołanych do czynnej służby wojskowej”, dowiadujemy się, że lekarzy nie było m. in. w tuchowskim i żabieńskim powiecie sądowym¹⁶⁴. Poseł postulował, by przy mającej nastąpić demobilizacji zwolniono z wojska tych lekarzy cywilnych, którzy byli jedynymi w konkretnym powiecie sądowym, a co do których wniesiono, lub zostaną wniesione reklamacje ze strony samorządów.

Przechodząc do spraw wojennych, to w dn. 21 IX 1920 r. rozpoczęły się rozmowy pokojowe z bolszewikami. Przeniesiono je z Mińska do Rygi na żądanie ROP, gdyż jak zaznaczono, Polska delegacja pokojowa narażona była w Mińsku na dotkliwe szykany ze strony rządu bolszewickiego¹⁶⁵. Dlatego też m. in., na posiedzeniu Sejmu w dn. 24 IX 1920 r., Witos przestrzegał przed nadmiernym optymizmem: „To, że największe niebezpieczeństwo, grożące państwu, zostało usunięte, nie może uprawniać ani rządu, ani społeczeństwa, do rozluźnienia woli i wysiłków, bo niestety, mimo i wbrew naszym chęciom, walka jeszcze trwa, a siły, które się sprzysięgły przeciw państwu polskiemu pracują w dalszym ciągu” - mówił premier¹⁶⁶. Jak się okazało, dopiero w dn. 12 października zawarto rozejm, zaś 6 dni później podpisano porozumienie o przerwaniu działań wojennych. Ustawowa ratyfikacja preliminariów pokojowych i rozejmu przez Sejm RP nastąpiła zaś 22 października 1920 r.¹⁶⁷. J. Piłsudski chciał nadal kontynuować ofensywę, jednak dalszemu prowadzeniu wojny przeciwny był ogół polskiego społeczeństwa. W licznych korespondencjach i memoriałach kierowanych do premiera domagano się przerwania „dalszego przelewania krwi ludu”. Żołnierze czuli się zmęczeni i chcieli wracać do rodzin. W listach napływających z frontu były zawarte groźby, że na wypadek dalszej wojny rzucą broń i pójdą do domu¹⁶⁸. Jak donosiła tarnowska prasa, również strzelcy 3 pułku ułanów, urodzeni w latach 1889-1885 nie mogli doczekać się zwolnienia z wojska i prosili o interwencję w komendzie pułku, gdyż jak twierdzili, ich koledzy z tych samych roczników pełniący służbę w innych pułkach, np. w Dębicy, wrócili już do domu¹⁶⁹.

Dalsze rokowania dotyczące traktatu pokojowego, ustalenia przebiegu polskiej granicy wschodniej, wymiany jeńców i odszkodowań dla strony polskiej trwały dość długo, a zakończył je dopiero podpisany 18 III 1921 r. traktat pokojowy¹⁷⁰, ratyfikowany przez Naczelnika Państwa 16 kwietnia 1921. Obowiązywał on od 30 kwietnia 1921, tj. wymiany dokumentów ratyfikacyjnych przez strony¹⁷¹.

Wojna Światowa oraz walki o granice, wraz z wojną polsko-rosyjską, przyniosły u zarania istnienia II Rzeczypospolitej nie tylko radość i dumę z powstania własnego państwa, ale także ważną i złożoną kwestię zabezpieczenia egzystencji osób, które doznały mniej lub bardziej poważnego uszczerbku na zdrowiu. Najbardziej drastyczną formą kalectwa związanego bezpośrednio z działaniami wojennymi był brak kończyn. Potwierdzeniem tego jest fakt, że w 1921 roku w powiecie tarnowskim na zanotowanych 128 takich osób, 104 (81,3%) to mężczyźni. Takich różnic nie ma natomiast wśród 72 niewidomych (58,3% mężczyźni; 41,7% kobiety) oraz 289 głuchoniemych (55,4% mężczyźni; 44,6% kobiety)¹⁷².

Fragment listy składek na groby wojenne w 1920 r. żołnierzy z 16 pp. z Tarnowa [ANKr].

O wpływie działań wojennych na dysproporcje w składzie demograficznym, świadczy na obszarze powiatu tarnowskiego ogromna liczba sierot. Zaliczono do nich wszystkie dzieci do lat 16 włącznie, które straciły przynajmniej jednego z rodziców, a przypadku dziecka nieślubnego, gdy straciły matkę¹⁷³. W 1921 r. mieszkało tu 6 182 osieroconych dzieci, z czego 500 to sieroty zupełne. Wśród 5 324 dzieci osieroconych przez jedno z rodziców, 4 203, czyli prawie 80%, było pozbawionych ojca, a 1 121 (20%) matki. Liczby te wskazują wyraźnie, że pewna - bliżej nieznana liczba dzieci - utraciła ojca w czasie działań wojennych¹⁷⁴. Gdyby przyjąć, że w czasach pokojowych liczba półsierot z brakiem ojca i matki byłaby jednakowa oraz, że matki nie brały udziału w wojnie, to okazałoby się, iż w latach wojen z powiatu tarnowskiego poległo około 3 000 mężczyzn.

Tymczasem, pomimo złożonych obietnic, prace nad ustawą sejmową dotyczącą inwalidów szły bardzo opornie. Wydawać by się mogło, że ówczesna klasa polityczna zapomniała o poszkodowanych żołnierzach:: „To, co się dzieje obecnie ze sprawą inwalidów oraz wdów i sierót w Sejmie i rządzie, jest po prostu skandalem. Wiemy, że część inwalidów nie potrzebuje zaopatrzenia ze strony państwa i radzi sobie jakoś w tych ciężkich czasach, ale wiemy także, że bardzo wielu inwalidów oraz prawie wszystkie wdowy i sieroty po poległych żołnierzach znajdują się w bardzo ciężkich warunkach, a nieraz w ostatecznej nędzy - pisał jeden z redaktorów „Ludu Katolickiego” pod koniec 1920 roku¹⁷⁵.

Za podsumowanie opracowania, niech też posłużą słowa Wincentego Witosa – wybitnego polityka i syna ziemi tarnowskiej, wypowiedziane na spotkaniu z ludowcami z powiatu tarnowskiego w sierpniu 1920 r.:

Przyjaciele, sojusznicy nasi, wielkie potęgi Zachodu, wątpiły w nas. Jeden z dyplomatów rzucił mi pytanie, które biło w twarz, paliło wstydem, pytanie, na które nie było właściwie odpowiedzi: „Czy Polacy chcą bronić swej niepodległości i czy do obrony są zdolni?”  Pytanie to skierował ów dyplomata do mnie, jakio do kierownika rządu. Należało dać odpowiedź, ale dać czynem. Nie wiem, czy Polska będzie jeszcze przeżywać taką chwilę. Gdy jednak patrzę na to, co się stało, widzę, że naród dał odpowiedź. […] Przeżyliśmy kilka dni, brzemiennych w wypadki. Przeżyliśmy kawał historyi Polski. W ciężkich dniach smutku, kiedy to przed narodem stanęło groźne: być albo nie być! Odpowiedź nasza poszła tylko w tym kierunku: Być! […] To co było największem zwycięstwem w tej wojnie to było odnalezienie siebie i własnych sił przez naród¹⁷⁶.

Przedstawione w niniejszym artykule wyniki badań autora dotyczące udziału mieszkańców powiatu tarnowskiego w wojnie polsko-bolszewickiej, zapewne nie wyczerpują tematu, a jedynie w niewielkim stopniu uzupełniają istniejącą w historiografii tarnowskiej do dziś „lukę”, dotyczącą tego okresu. Trudno się jednak dziwić, gdyż zasób źródeł jest w tym wypadku wyjątkowo ograniczony, a szczątkowe informacje nie pozwalają na precyzyjne formułowanie uogólnień i wyciągania jednoznacznych wniosków.

Przypisy

1.     Pierwsze strzały w wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1921 padły jeszcze w czasie, kiedy Polska prowadziła walki z Ukraińcami. Działania zbrojne rozpoczęły się już w 14 II.1919 r., starciem między żołnierzami polskimi i bolszewickimi w Berezie Kartuskiej. Już wcześniej doszło jednak do walk pomiędzy bolszewikami, a  polską Samoobroną, organizacją wojskową utworzoną do obrony ziem dawnej Rzeczypospolitej przed inwazją Armii Czerwonej. Najdłużej trwały  walki o Wilno, które Polacy opuścili 5 stycznia 1919 r. Z. M. Musialik, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, Włocławek 2000, s. 20–21.

2.     Kampania 1919 roku zakończyła się zdobyciem Dyneburga 3 stycznia 1920 r. przekazanego następnie Łotwie.

3.     J. A. Goclon, Wojna z bolszewicką Rosją o niepodległość Polski (1919-1920), Wrocław 2003, s. 42-47.

4.     H. Lizak, Wielkopolanie w Armii Ochotniczej w roku 1920, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne” 2010, nr XIV.

5.     J. Szczepański, Wojna 1920  roku na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa-Pułtusk 1995.

6.     Tenże, „Społeczeństwo Mazowsza w wojnie 1920 roku, „Rocznik Mińsko Mazowiecki” 2000, nr 6.

7.     M. B. Markowski, Społeczeństwo województwa kieleckiego wobec wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, Kielce 1998.

8.     Obrona Państwa w 1920 roku. Księga Sprawozdawczo-Pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa [dalej: Obrona Państwa], red. Władysław Ścibor-Rylski, Warszawa 1923.

9.     Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, T. II. (listopad 1918-kwiecień 1920), Warszawa 1920, s. 605-606; J. Kowalczyk, Komunistyczna Partia Polska w okręgu łomżyńskim 1919-1938, Warszawa 1975, s. 79.

10.  T. Banaszek, Historia garnizonu Sandomierz w latach 1918-1939, Sandomierz 2012, s.16.

11.   „Lud Katolicki” 1920, nr 25.

12.   „Piast” 1919, nr 11; Podobne wydarzenie miało miejsce w Przeworsku: „Proszę przyjąć Mk. 25 tysięcy Pożyczki Odrodzenia – zwraca się pan X do naczelnika urzędu p. T. Mój Panie, nie mogę dzisiaj przyjąć, bo nie mam czasu. Udaj się pan do Starostwa w tej sprawie”. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1920, nr 196.

13.   „Lud Katolicki” 1920, nr 32.

14.   „Piast” 1920, nr 33.

15.   „Gazetka Wojenna” 1920, nr 6.

16.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36;  Ks. Józef Lubelski (ur. 28 III 1884 r. w Śmignie k. Lisiej Góry, zm. 1 I 1943 r. w Krakowie). Od 1914 roku działał w Stronnictwie Katolicko-Ludowym, był redaktorem i publicystą partyjnego pisma „Lud Katolicki”. W 1918 r. wybrany do Rady Miejskiej Tarnowa, a 26 I 1919 r. został posłem na Sejm Ustawodawczy z listy Stronnictwa Katolicko-Ludowego [SK-L] w okręgu nr 42 (Tarnów –- Dąbrowa –-Brzesko – Bochnia –- Pilzno –- Gorlice). W 1920 roku pełnił obowiązki kapelana wojskowego na froncie wojny polsko-bolszewickiej. M. Przybyszewska, Tarnowski słownik biograficzny, T.I, Tarnów 1991.

17.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36.

18.  Antoni Matakiewicz (ur. 18 IX 1873 r. w Niepołomicach, zm. 16 IX 1937 w Nowym Sączu). W latach 1911-1918 poseł do austriackiej Rady Państwa, w wyborach uzupełniających w kwietniu 1914 r. jednomyślnie wybrany do tarnowskiej Rady Powiatowej z kurii miejskiej Tuchów-Ryglice. W 1919 zdobył mandat do Sejmu Ustawodawczego z listy  SK-L  w okręgu nr 42. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1914, nr 93.

19.   „Lud Katolicki” 1920, nr 23.

20.   „Lud Katolicki” 1920, nr 19, 24.

21.  Tamże.

22.   „Zamykać i zasypywać studnie!” - taki ukaz wyszedł swego czasu z kochanego magistratu, a miejska straż bezpieczeństwa pilnowała z pilnością, godną, lepszej sprawy skrupulatnego wykonania tego ukazu.(mamy z tego rozporządzenia taką, pociechę, że gdy (Wodociąg odmówi posłuszeństwa (co się mu dość częstą zdarza), to jesteśmy w Tarnowie bez wody i wypadałoby jej chyba zaczerpnąć ze schludnego i wonnego Wątoka”. Tamże.

23.   „Lud Katolicki” 1920, nr 20.

24.   „Lud Katolicki” 1920, nr 21.

25.   „Lud Katolicki” 1920, nr 17.

26.   „Lud Katolicki” 1920, nr 21.

27.  „Nowości Illustrowane” 1919, nr 20.

28.  M. Rataj, Pamiętniki 1919–1927, Warszawa 1965, s. 136.

29.  Rząd francuski przyznał Polsce w listopadzie 1919 roku, kredyt na cele wojskowe w wysokości 375 mln franków, natomiast amerykański 56 mln dolarów na zakup sprzętu pozostawionego we Francji przez armię amerykańską. Po zakup sprzętu wojskowego wysłano wtedy urodzonego w Zbylitowskiej Górze gen. Romana Żabę, który wykorzystując swe rodzinne koneksje i pozycję ojca, oficera elitarnego pułku piechoty angielskiej zdołał zakupić i odebrać podarowany sprzęt. P.S. Szlezynger, Dzienniki (zeszyt 8. i 9.) służby Romana Żaby pułkownika 7. Pułku Ułanów Cesarsko-Królewakich Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga, następcy dowódcy 3.Pułku Ułanów Arcyksięcia Karola Habsburga, pułkownika (i generała) kawalerii Wojska Polskiego, „Rocznik Tarnowski” 2007/8, nr 12.

30.  Chodziło o kredyt w wysokości 125000 franków, którego uchwalenie podwajało preliminowane wydatki budżetu. Sprawozdanie Stenograficzne z 128 Posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 9 marca 1920 r.; A. Podolska-Meducka, Czy stać nas było na tą wojnę?, „Mówią Wieki” 2005, Wydanie specjalne.

31.  M. Rataj, dz. cyt., s. 91-93.

32.   „Wzywamy [...] wszystkich, zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągali się w szeregi armii, stwierdzając, iż za ojczyznę każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie”. „Piast” 1920, nr 28; „Gazeta Policji Państwowej” 1920, nr 28.

33.   „[…] Od rozstrzygnięcia tej wojny zależeć będzie, czy Polska stanie się potężnem i wolnem państwem, wielkim i jasnym domem, w którym każdemu z jej obywateli będzie dobrze i bezpiecznie i w którym gospodarzem będziemy sami – czy też stanie się małym i słabym kraikiem, ubogą lepianką, w której wróg będzie gospodarował, jak u siebie i w której dla najlepszych ich synów miejsca nie będzie”. Tamże..

34.  „[…] Nawała bolszewicka bije nasz front, aby rozwalić nasze państwo. Rozbicie państwa naszego byłoby przede wszystkiem nieszczęściem dla chłopów, bo chłopi straciliby ziemię, dobytek i swobodę pracy, która jest warunkiem szczęścia każdego człowieka […] Dziś przed nami stoi jedno zadanie: odeprzeć wroga od naszych granic”. Tamże.

35.  Nie była to odrębna formacja, a generałowi Hallerowi, występującemu w roli organizatora szeroko zakrojonego werbunku ochotników, nie przysługiwał w tym zakresie tytuł dowódcy, lecz inspektora. Był potem również dowódcą, ale wszystkich wojsk Frontu Północnego, czyli wojsk uczestniczących w bitwie warszawskiej. Zob. M. Wrzosek, dz. cyt.

36.   „W imieniu Rady Obrony Państwa […] wzywam Rady powiatowe do opodatkowania się na cele Obrony Państwa przed najazdem wroga. Uchwalcie natychmiast opłatę z morga posiadanej ziemi, a ci co ziemi nie posiadają niech dadzą od osoby co mogą. Niech 2/3 zebranych funduszów pozostanie do dyspozycji komitetów miejscowych, zaś 1/3 niechaj będzie zaraz odesłana do obywatelskiego Komitetu wykonawczego. Rodacy, członkowie Rad powiatowych! Wróg u bram naszych. W waszem ręku w znacznej mierze spoczywa obrona państwa i narodu, a wiec do czynu!”. „Piast” 1920, nr 31.

37.   „W dzisiejszem naszem położeniu, w armji ochotniczej obok istniejącego wojska, jest nasza nadzieja i przyszłość”. „Chata Polska” 1920, nr 29; „Lud Katolicki” 1920, nr 29.

38.  Obrona Państwa, s. 488; „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1920, nr 192.

39.  Obrona Państwa, s. 535-536.

40.  W. Witos, Moje wspomnienia, T. I, Paryż 1964, s. 27, 93-94.

41.   „Lud Katolicki” 1920, nr 29.

42.   „Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej” [dalej: Dz.U. RP] 1920, Nr 70, poz. 462.

43.  Zob. „Przyjaciel Ludu” 1920, nr 33, 34, 35; „Piast” 1920, nr 29, 30.

44.   „Piast” 1920, nr 32; „Przyjaciel Ludu” 1920,  nr 35.

45.  Dz.U. RP 1920, Nr 62, poz. 403.

46.  Dotyczyło ono tylko rodzin ochotników i to tylko tych ochotników, którzy w myśl wezwania ROP zgłosili się do służby czynnej w wojsku polskim po dniu 6 lipca 1920 r. Dz.U. RP 1920, Nr 63, poz. 417; „Piast” 1920, nr 32; „Przyjaciel Ludu” 1920, nr 35.

47.  „Przyjaciel Ludu” 1920, nr 28.

48.   „Czas” 1920 nr, 205.

49.   „Ilustrowany Kurier Codzienny”1920, nr 210.

50.  Archiwum Akt Nowych [AAN], Prezydium Rady Ministrów [PRN], sygn. 5324/19.

51.  Tamże,  sygn. 6502/19.

52.  Centralne Archiwum Wojskowe [CAW], sygn. I.301.21.

53.  O skali popełnianych tego typu przestępstw świadczy wykaz, który przekazano do prokuratury wojskowej Okręgu Generalnego Warszawa. Średnio miesięcznie trafiało tam około 800 do 1000 spraw, co daje tylko w jednym Okręgu około 10 000 spraw rocznie. Tamże, sygn. I.300.12.34.

54.   „Piast” 1920, nr 29.

55.  A. Zakrzewski, Wójt z Wierzchosławic, Warszawa 1984, s. 42.

56.   „Piast” 1920, nr 35.

57.   „Od Was, Bracia włościanie, zależy, czy Polska będzie wolnym państwem ludowym, w którym lud będzie rządził i żył szczęśliwie, czy też stanie się niewolnikiem Moskwy, czy będzie się rozwijać w wolności i dobrobycie, czy też będzie zmuszona pod batem władców Rosji pracować dla najeźdźców i żywić ich swoją krwią i znojem. Za to, czy państwo nasze obronimy od zagłady, siebie od jarzma niewoli, rodziny nasze od nędzy, a całe pokolenia nasze od hańby, za to my, Bracia włościanie, odpowiedzialność poniesiemy i ponieść musimy […] Każdy wójt, każdy sołtys ma pilnować, by z jego wsi czy gminy, wszyscy wezwani do wojska, znaleźli się w szeregach, by w każdej wsi nie było ani jednego dezertera, by w każdej wsi, zdolni do noszenia broni, poszli do armii, by każdy kto może, kupił pożyczkę Odrodzenia państwa, by spieszył z wszelką dla państwa pomocą”. „Piast” 1920, nr 32; „Głos Narodu” 1920, nr 183; „Monitor Polski" 1920,  nr 172; W. Witos, Wybór pism, red. J. Borkowski, Warszawa 1989, s. 107.

58.   „Od Was zależy, czy naród nasz będzie mógł żyć w swobodzie, czy też stanie się parobkiem najeźdźców. Broniąc Polski, bronicie siebie i swoich rodzin. (…) Niech Was nie zniechęcają chwilowe braki. Sami wiecie, że bolszewicy walczą bez butów, w łachmanach, bez bielizny. Wam nie brakuje ani amunicji, ani broni. Odzieży i butów Rząd Wam dostarczy”. „Piast” 1920, nr 33.

59.   „Czas” 1920, nr 188.

60.   „Piast” 1920, nr 31.

61.   „Lud Katolicki” 1920, nr 34.

62.  Tamże.

63.  Tamże.

64.  B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wieku XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 94, 107.

65.  Rola członków Związku Zawodowego Robotników Rolnych RP podczas najazdu bolszewickiego, Warszawa 1921, s. 13, 43, 54; T. Kuźmiński, Wieś w walce o Polskę Ludową 1918-1920, Warszawa 1960, s. 257-258.

66.  AAN, PRN, sygn. 12588/20.

67.  J. Szczepański, Wojna 1920 roku…, s. 102.

68.  Por. M. B. Markowski, Inteligencja społeczeństwa województwa kieleckiego w czasie wojny polsko- bolszewickiej 1919- 1920, [w:] Społeczeństwo polskie w dobie I wojny i wojny polsko- bolszewickiej 1920 roku, Kielce 2001, s. 239- 240.

69.   „Piast” 1920, nr 28.

70.   „Piast” 1920, nr 29.

71.  Tamże.

72.   „Lud Katolicki” 1920, nr 29.

73.   „Jest w Tarnowie niejaki p. Benjamin Rothenberg, właściciel koncesji gospodnio-szynkarskiej […] W najkrytyczniejszej dla naszej Ojczyzny chwili, gdy wróg stał u bram stolicy, gdy powoływano pod broń nawet reklamowanych inwalidów, młody Rothenberg. wyposażony hojnie przez ojca na drogę czmychnął przez jakąś tajną dziurę do... Wiednia […] Nie może się wymawiać, że syn bez jego wiedzy zagranicą uciekł, bo był pod jego opieką, własnych pieniędzy nie miał na drogę […] W ostatnich zaś dniach pojechał sam tatuś po synka do Wiednia, by go przywieźć do kraju i umieścić na polskim uniwersytecie bo już pokój-zawarty i niebezpieczeństwo pójścia pod karabin minęło”. „Lud Katolicki” 1920, nr 45.

74.   „Dawid Tannenbaum, Benjamin Rottenberg i Seilg Salpeter […] spekulanci, którzy na spirytusie takie interesa porobili, podali sobie ręce, że synów do armii polskiej za żadną cenę nie dadzą. Jednych odesłali do Wiednia i Berna, a inni, uginając się pod ciężarem swego tłuszczu, przypatrywali się w Tarnowie najspokojniej, jak reklamowani, inwalidzi, a nawet dzieci szkolne w pole odchodziły”. „Lud Katolicki” 1920, nr 46,

75.   „Lud Katolicki” 1920, nr 34.

76.  Tamże.

77.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36.

78.  Sprawozdanie Dyrekcji I Państwowego Gimnazjum im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie za rok szkolny 1920/21, Tarnów 1921; Sprawozdanie Dyrekcji II Państwowego Gimnazjum w Tarnowie za rok szkolny 1920/21, Tarnów 1921; Sprawozdanie Dyrekcji Państwowej Szkoły Realnej w Tarnowie za rok szkolny 1920/21, Tarnów 1921.

79.  Obrona Państwa, s. 50; B. Wasiutyński, dz. cyt.

80.  Inwazja bolszewicka a Żydzi. Zbiór dokumentów, „Narodowy Klub Żydowski przy Tymczasowej Żydowskiej Radzie Narodowej”, z.1., Warszawa 1921, s, 3-4, 7.

81.   „Czas” 1920, nr 202.

82.   „Lud Katolicki” 1920, nr 45.

83.   „Lud Katolicki” 1920, nr 45.

84.  Przykładowo w powiecie mieleckim Żydzi złożyli 4000 Mk. „Piast” 1920, nr 32.

85.   „Piast” 1920, nr 34.

86.  CAW, Oddział VI Prawny Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych 1919–1921, sygn. .300.12.34.

87.  Obrona Państwa, s. 126-127.

88.  Spontanicznie został utworzony powiatowy komitet w Tarnowie. „Czas” 1920, nr 163.

89.  Obrona Państwa, s. 474-475, 477.

90.  Tamże, s. 477.

91.  Tamże, s. 486.

92.  Tamże.

93.  Tamże, s. 487.

94.  „Czas” 1920, nr 172; „Goniec Krakowski” 1920, nr 199.

95.  Obrona Państwa, s. 483.

96.   „Czas” 1920, nr 174.

97.  „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1920, nr 195.

98.  Obrona Państwa, s. 536.

99.  Tamże.

100.  Tamże.

101.  Tamże, s. 74.

102.  W tym: „Odezwę premiera Witosa do włościan” – 15 000, „Odezwę generała Hallera o tworzeniu Armii Ochotniczej” – 15 000, „Kto są bolszewicy” – 45 000, „Co bolszewicy Polsce dadzą, jeśli przyjdą” – 45 000, „Co bolszewicy Rosji obiecali, a co dali?” – 15 000, „Gdzie lepiej? – 45 000, „Co zyskuje ochotnik” – 15 000, „Pieśń ochotnika” – 45 000, „Jak bolszewicy gospodarzą w Polsce?” – 30 000, „Czego chcą bolszewicy?” – 30 000, „Obywatelu – Stój!” – 30 000, „Do Pań” – 2 000[1]. Przystąpiono też do wydawania „Gazetki Wojennej”. Każdy numer o czterech stronach, zawierał wiadomości z wojny, informacje o zbrodniczej działalności bolszewików oraz artykuły agitacyjne. Dla urozmaicenia zamieszczano humorystyczne. Wydano 8 numerów w odstępach 8-10 dni, które były przeznaczone głównie dla ludności wiejskiej, a jeden zawierający opinie socjalistów polskich i obcych o bolszewizmie specjalnie dla miast. W końcu sierpnia rozpoczęto wydawanie (w nakładzie 400-800 egzemplarzy) „Wiadomości Wojennych”, jako dziennika zawierającego krótkie wiadomości z frontu, których wydano 29 numerów (18 500 egzemplarzy). Tamże.

103.  Tamże.

104.  Tamże, s. 537.

105.   „Piast” 1920, nr 40.

106.   „Piast” 1920, nr 31.

107.  Tamże.

108.   „Piast” 1920, nr 34.

109.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36.

110.  Tamże.

111.  Tamże.

112.  Obrona Państwa, s. 487.

113.  Tamże, s. 491.

114.  J. Szczepański, Społeczeństwo Mazowsza w wojnie 1920 roku, „Rocznik Mińsko Mazowiecki” 2000, nr 6.

115.  Co nie oznacza, że popierał bolszewizm, o czym świadczą słowa red. naczelnego J. Stapińskiego wzywające chłopów do walki: „Przez półtora roku rządy, a raczej nierządy szlacheckie dużo krzywd i uciemiężań wyrządziły ludowi polskiemu. […] Ale oto wreszcie mamy początek końca złego, mamy zadatek rządów ludowych, więc ożyw się bracie i siostro, pomóż serdecznie i gorliwie odeprzeć grozę rosyjską, pruską i czeską, a skoro to uczynisz, będziesz mógł w wolnej, spokojnej ojczyźnie urządzić się jak zechcesz”. „Przyjaciel Ludu” 1920, nr 31.

116.  „Przyjaciel Ludu” 1920, nr 34.

117.  Podczas wojny polsko-bolszewickiej w armii ochotniczej brało udział 0,52% ogółu ludności państwa polskiego. Spośród ziemian służbę ochotniczą pełniło 8%, czyli 16 razy tyle - w stosunku do procentu udziału w całej ludności Państwa. O ile chodzi o udział ziemian w armii w ogóle, tj. armii regularnej i ochotniczej, to na 5400 członków Związku Ziemian w wojsku służyło w 1920 r. 2 114, tj. 40%. Odznaczonych Krzyżami Virtuti Militari zostało 394 (18,5%), poległych 80 (3,7%). Prócz tego 44 ziemian zamordowanych zostało przez bolszewików, nie licząc tych, których zamordowano na Ukrainie, Białorusi i Litwie. Księga pamiątkowa pisma „Rolnik”, Warszawa 1937, s. 47.

118.   „Lud Katolicki” 1920, nr 30.

119.   „Czas” 1920, nr 168.

120.  Tamże.

121.   „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1920, nr 195.

122.   „Czas” 1920, nr 174.

123.   „Piast” 1920, nr 35.

124.   „Lud Katolicki”1920, nr 36.

125.  zarowianie.org.pl/historia/h_zasow_siedziba_rodu_lubienskich.html, [dostęp: 21 X 2014].

126.  „Piast” 1920, nr 40.

127.  Obrona Państwa, s. 538; „Piast” 1920, nr 40.

128.  Tamże.

129.   „Piast” 1920, nr 40.

130.  Obrona Państwa, s. 538.

131.  „Gazetka Wojenna” 1920, nr 6; „Lud Katolicki” 1920, nr 38.

132.  Obrona Państwa, s. 538.

133.  Jest to źródło mało precyzyjne, o czym zresztą we wstępie informują sami autorzy: „Niniejsza publikacja, aczkolwiek opracowana z największą starannością i zawierająca daty i fakty sprawdzone, ze względu na to, że nie obejmuje szeregu danych osobistych dotyczących osób, zamieszczonych na liście strat (imiona rodziców, data i miejsce urodzenia itp.) nie może być traktowana jako źródło miarodajne dla urzędowego stwierdzenia zgonu, a służyć może jedynie w charakterze informacyjnym”. Ponadto należy zaznaczyć, że lista obejmuje 47055 nazwisk, czyli około połowę rzeczywiście poległych, w niektórych przypadkach mylone są litery w nazwiskach, dane dotyczące jednostki itp.  Lista Strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920, Warszawa 1934.

134.  W przypadku zmarłych w szpitalach, należy sądzić, że są one wiarygodne. Tamże.

135.  Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, prac. zbior. pod kier. M. Tarczyńskiego, Warszawa 2000; Charków. Księga Cmentarna, prac. zbior. pod kier. J. Tucholskiego, Warszawa 2003.

136.  Obrona Państwa, s. 539.

137.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36.

138.  Obrona Państwa, s. 539.

139.  Tamże.

140.  Tamże, s. 540; „Z poczucia patriotycznego robotnicy i szwaczki Zakładu Dezynfekcyjnego w Tarnowie w liczbie 85, uchwalili samorzutnie i jednogłośnie pracować jedną godzinę dziennie bezpłatnie, dla Ojczyzny na czas poprawy sytuacji bojowej”. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1920, nr 192.

141.  Obrona Państwa, s. 540.

142.  Anna Pawlik, Karolina Nitarska, Karolina Luców, Franciszek Dorosz – 10 K; Katarzyna Młynarska – 6 K; Zofia Śliż, Franciszka Szymańska, Maria Szpunar, Ewa Witka, Maria Pawlik, Maria Kowal, Florentyna Gałat, Maria Kmieć, Maria Cholewa, Maria Wojewodzic, Aniela Wojewodzic, Helena Zych, Katarzyna Skupień, Cecylia Kołaczyk, Katarzyna Rubińska, Maria Jeż, Wiktoria Mastek – 5 K; Anna Praciak – 4 K; Franciszek Król – 3 K; Katarzyna Rajda, Katarzyna Kacheł, Maria Urbanik – 2 K; Ożóg Katarzyna – 1 K. „Lud Katolicki” 1920, nr 34.

143.  Józefa Krawczyk, Katarzyna Siciarz, Franciszka Kowalczyk, Maria Dworak, Parania Tomków, Katarzyna Rembacz, Maria Cieślak, Józefa Urban, Parania Ostapiuk, Maria Walczak, Anna Walczak, Honorata Stolarz, Anastazja Portorejko, Antonina Żywiół, Franciszka Żywiół, Aniela Żywiół, Antonina Żywiół, Kunegunda Szarska, Julia Bodnar, Bronisława Sperka, Franciszka Kurek, Anna Kożyrska, Anastazja Kaczyńska, Agnieszka Gondek, Anna Foryś, Maria Kiciało, Maria Kwinta, Antonina Wojewodzic, Katarzyna Ożóg, Agnieszka Warchał, Józefa Pudaly, Maria Woźniak, Katarzyna Cyr, Anna Katyńska, Katarzyna Kleżak, Anna, Bronisława, Katarzyna i Zofia Pater. „Lud Katolicki” 1920, nr 39.

144.  „Lud Katolicki” 1920, nr 35.

145.  Obrona Państwa, s. 536.

146.  Tamże.

147.  Tamże, s. 537.

148.  Tamże, s. 538.

149.   „Piast” 1920, nr 33.

150.  Obrona Państwa, s. 182.

151.  Tamże, s. 184.

152.   „Piast” 1920, nr 34.

153.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36.

154.  Tamże.

155.   „Lud Katolicki” 1920, nr 42.

156.   „Lud Katolicki” 1920, nr 38.

157.   „Lud Katolicki” 1920, nr 42.

158.  „Lud Katolicki” 1921, nr 3.

159.  Tamże.

160.  Tamże.

161.   „Lud Katolicki” 1920, nr 40.

162.  Tamże.

163.   „Lud Katolicki” 1920, nr 46.

164.  Tamże.

165.   „Lud Katolicki” 1920, nr 36.

166.   „Piast” 1920, nr 40.

167.  Dz.U. RP 1921, Nr 49, poz. 300.

168.  W. Witos, Moje wspomnienia, t. II, Warszawa 1990, s. 148.

169.   „Lud Katolicki” 1920, nr 40.

170.  Dz.U. RP 1920, Nr 101, poz. 667.

171.  Dz.U. RP 1921, Nr 49, poz. 299; 301.

172.  Pierwszy powszechny spis Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 30 IX 1921 roku, Mieszkania, ludność, stosunki zawodowe. Województwo krakowskie, Warszawa 1926, s. 105.

173.  Tamże, s. V.

174.  Tamże, s. 114.

175.   „Lud Katolicki” 1920, nr 47.

176.  Tamże.