Krzysztof Struziak

 

Samorząd gminny powiatu dąbrowskiego w dobie autonomii galicyjskiej

 

Podstawę organizacyjną samorządu w dobie autonomii galicyjskiej stanowiła Ustawa Państwowa z 5 marca 1862 roku, która wprowadzała we wszystkich krajach koronnych jednolity w swym założeniu system władz samorządowych na szczeblu podstawowym [Dz.p.p., Nr 18]. Dopiero pięć lat później, po długotrwałych dysputach w komisjach Sejmu Krajowego uchwalona została w dniu 12 sierpnia 1866 roku tzw. galicyjska „ustawa gminna”, która stwierdzała w § l., że „Osada (wieś, miasteczko, miasto), mająca obecnie własny zarząd gminy, stanowi gminę” [Dz.U.K 1866, Nr 19].

Przedmiotem artykułu jest działalność samorządu gminnego w powiecie dąbrowskim, którego granice ukształtowały się dopiero w drugiej połowie XIX wieku, w wyniku kilku reform administracyjnych podejmowanych od połowy lat pięćdziesiątych. Uzupełnieniem tekstu są zdjęcia wybranych pieczęci gminnych i obszarów dworskich, które widnieją na dokumentach znajdujących się w zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie.

Według danych zawartych w repertorium miejscowości galicyjskich wydanym w 1874 roku przez c. k. Centralną Komisję Statystyczną na podstawie spisu ludności z roku 1869 (wraz z późniejszymi zmianami), podział powiatu dąbrowskiego na gminy jednostkowe, według liczby ludności i domów wyglądał następująco:

Tabela 1.

Wykaz gmin powiatu dąbrowskiego wraz z liczbą ludności i domów z 1869 r.

Źródło: Orts-Repertorium des Königreiches Galizien und Lodomerien mit dem Grossherzogthume Krakau auf Grundlage der Volkszählung vom Jahre 1869 (OR), Wien 1874.

Z powyższego zestawienia wynika, że w 1869 roku, na terenie powiatu dąbrowskiego funkcjonowały 102 gminy administracyjne zamieszkałe przez 52231 osób w 8396 domach. Na 1 gminę przypadało więc średnio 512 mieszkańców i 82 domy. Według przyjętych przez T. Pilata [Lwów 1878] przedziałów statystycznych - w 12 gminach znajdowało się jedynie do 25 domów, w 23 - od 26 do 50, w 42 - od 51 do 100, w 22 - od 101-200, w 2 - od 201 do 300, a jedynie w jednej powyżej 500 domów. Według liczby ludności podział gmin w poszczególnych przedziałach przedstawiał się następująco: do 100 osób - 3 gminy, 101-200 - 17, 201-300 – 12, 301-400 – 11, 401-500 – 16, 501-1000 – 35, 1001-2000 – 6, 2001-3000 – 1, powyżej 3000 – 1 [s. 80, 84].

Obok wymienionych gmin równorzędną kategorię jednostek administracyjnych stanowiły obszary dworskie, które według ustawy, stanowiła każda własność tabularna. Odnośnie obszarów dworskich, należy uwzględnić w pierwszym rzędzie okręgi mające wspólny zarząd administracyjny, tzw. „przełożeństwa obszarowe”, których liczba zależała przede wszystkim od liczby właścicieli ziemskich w powiecie.

Tabela 2.

Wykaz obszarów dworskich powiatu dąbrowskiego wraz z liczbą ludności i domów z 1869 r.

Źródło: OR

Z przedstawionych danych wynika, że na terenie 87 obszarów dworskich zamieszkiwało 4296 osób w 472 domach. Na jeden obszar dworski przypadało więc 49 osób i 5,4 domów. Stosując się do przyjętych przez wspomnianego już T. Pilata przedziałów statystycznych, w 77 z nich znajdowało się do 10 domów, w przedziale 11-20 – 9 domów (Bagienica, Dąbrowica, Gruszów Wielki, Lubasz, Podborze, Siedliszowice, Słupiec, Wola Szczucińska), natomiast powyżej 20 domów zanotowano jedynie w Radgoszczy.

Podsumowując dane przedstawione w tabelach (1 i 2) powiat dąbrowski liczył ogółem: 2 miasteczka, 100 gmin wiejskich, 87 obszarów dworskich z 38 „przełożeństwami”, czyli 140 jednostek administracyjnych, w 90 okręgach katastralnych. Jak informuje w swoim opracowaniu z 1874 r. T. Pilat, obszar powiatu wynosił 10.9282  - mil kwadratowych (m.kw.) (628.9 km²), z czego 5.9938 m.kw. (344.9 km²) obejmowały gminy administracyjne (54.9 %), natomiast 4.9341 m.kw. (284 km²) obszary dworskie (45.1% ). Przeciętna gmina jednostkowa liczyła więc 588, a obszar dworski 542 morgów. Na jedną milę kwadratową 57.55 km² przypadało 8.4 gmin administracyjnych. Biorąc pod uwagę dane z całego obszaru Galicji 57.7% przypadało na gminy, zaś 42.3% na obszary dworskie, czyli pod tym względem powiat dąbrowski wykazywał przewagę (o 2.8%) w ogólnej powierzchni obszarów dworskich. W przyjętych kategoriach statystycznych według liczby ludności, w powiecie dąbrowskim nie było miast, funkcjonowały natomiast 2 miasteczka, tj. Szczucin (w przedziale 501-1000) oraz Dąbrowa (2001-3000 mieszkańców). Poza tym zarejestrowano wśród 100 wsi w przedziałach: do 500 osób – 59, od 501 do 1000 – 34, od 1001do 2000 – 6 i od 2001do 3000 – 1 [OR; Pilat, s. 70, 74].

Niezbędnym uzupełnieniem wymienionej „ustawy gminnej” z 1866 roku była ordynacja wyborcza do rad gminnych. Uzależniała ona prawo głosowania od płci, wieku, a także od wykształcenia i posiadanego majątku. Wyborcy podzieleni byli na tzw. koła wyborcze o określonym statusie majątkowym, który ustalano w oparciu o wysokość rocznego podatku dochodowego. Niezależnie od tego podatnik płacący w ciągu roku jedną szóstą wszystkich gminnych podatków wchodził do rady gminnej automatycznie, jako tzw. wirylista. Jak nietrudno zauważyć taka ordynacja wyborcza wykluczała z czynnego udziału w pracach samorządu większość lokalnej społeczności.

Ustawa gminna poświęcała cały rozdział (21 paragrafów) zakresowi i sposobowi działania wybranej radzie gminnej: „[…] rada jest organem uchwalającym, ale zarazem pierwszym i najważniejszym czynnikiem życia gminnego; gdyż ma ona prawo i obowiązek czuwania nad wszystkimi interesami gminy, wiele spraw gminnych nie może być wcale załatwionych bez uchwały rady, a w innych znowu ona oznacza zakres własny i stosunek swój do zwierzchności gminnej. Ustawa czyniąc z rady gminnej organ niezbędny autonomicznego życia, przepisała zarazem pewne formy obradowania, które mają dowodzić udziału rady i prawomocności zapadłych uchwał, lub też mają dać rękojmię prawidłowego postępowania rady. Przede wszystkiem więc ustawa stanowi sposób zwoływania posiedzeń rady, przepisuje sposób obradowania i poleca, aby posiedzenia rady odbywały się przynajmniej raz na kwartał, a więc aby w ciągu roku było co najmniej 4 posiedzeń” [J. Kleczyński, s.169].

W rzeczywistości jednak posiedzenia odbywały się bardzo rzadko i często nie były protokołowane. W powiecie dąbrowskim w 1874 r., na 100 gmin, 2 nie prowadziły nawet ksiąg uchwał, w 70 nie odbyło się żadne posiedzenie, w 3 – 1, w 2 – 12,  w 3 – 7, w 4 - 6 – 7, a tylko w jednej 12 zebrań. Średnio przypadało więc jedynie 0.9 posiedzenia na gminę w ciągu roku. Na „nieporządne prowadzenie ksiąg” uskarżało się też wiele wydziałów powiatowych, w tym dąbrowski. Jak donoszono: „Zebrania rady gminnej odbywają się u nas w sposób więcej patryarchalny; posiedzenia nie mają charakteru urzędowego, ale raczej charakter sąsiedzkich zebrań. Nie ma w gminie budynku odpowiednich rozmiarów do pomieszczenia radnych i publiczności, izba posiedzeń rady jest mieszkaniem prywatnem wójta lub przysiężnego utrzymującego kasę, gdzie zaledwie pomieścić się można i gdzie o porządnem prowadzeniu narad nie może być mowy. Nieraz wbrew zakazowi posiedzenia odbywają się w karczmach, a nawet tam zapadają wyroki i uchwały często przechodzące granice kompetencyi rady” [s. 173].

Wybrana rada gminna była organem ustawodawczym i kontrolującym zwierzchność gminną (organ wykonawczy), składającą się z naczelnika gminy, jego zastępcy i dwóch członków, tzw. asesorów, którą wybierała spośród radnych. Kadencja zwierzchności gminnej i rady trwała początkowo trzy lata. Od 1884 roku wprowadzono na wzór niemiecki kadencję sześcioletnią, z tym, że co trzy lata wymieniano połowę członków. Dla zapewnienia ciągłości pracy rady wybierano zastępców (połowa liczby radnych), którzy wchodzili w skład rady gminnej, kiedy czynny radny z różnych powodów nie wypełniał swoich obowiązków.

Budynek Urzędu Gminy w Gręboszowie w latach autonomii [J. Bojko]

Do najważniejszych zadań zwierzchności gminnych należało: zarządzanie majątkiem, oraz dochodami i wydatkami gminy w ramach budżetu, prowadzenie zakładów, przedsiębiorstw i robót, realizacja uchwał i rozporządzeń dotyczących zadań własnych,  organizowanie i prowadzenie opieki nad ubogimi. Rada gminna na wniosek lub po wysłuchaniu naczelnika gminy mogła uchwalić, aby sprawowanie poszczególnych czynności ogólnego zarządu gminy lub policji miejscowej powierzone zostało osobnym komisjom, których przewodniczącym zostawał jeden z członków zwierzchności gminnej. Kasowość i rachunkowość rady gminne mogły powierzać opłacanym urzędnikom, pracującym pod nadzorem zwierzchności gminnej. Za swoje czynności naczelnik gminy odpowiadał przed radą, a w poruczonym zakresie także przed starostą. Wynagrodzenie otrzymywał z funduszy gminy, którego minimum wyznaczał Wydział Krajowy dla każdego miasteczka, po wysłuchaniu rady gminnej.

Jak napisał J. Kleczyński, „powszechnie wiadomo, że wartość instytucji nie tyle polega na ustawach, ile na ludziach, gdyż najdoskonalsze ustawy nie będą miały znaczenia bez odpowiednich wykonawców. Chcąc zatem poznać stosunki samorządu gminnego należy rozpocząć od zapoznania się, „z żywiołami mającymi wprowadzać go w życie” [s.113]. Według danych wysłanych w 1875 roku przez Wydział Powiatowy w Dąbrowie, na 100 wójtów i 203 przysiężnych, wszyscy określili się jako rolnicy. Wśród wymienionych wójtów, jedynie 12 wykazano jako umiejących czytać i pisać, 8 jako niepiśmiennych (umiejących czytać), 3 słabo czytających, natomiast aż 77 jako analfabetów. W gronie 203 przysiężnych wymieniono tylko 13 umiejących czytać i pisać. Łącznie więc wśród 303 członków zwierzchności gminnych powiatu dąbrowskiego - 88.11%  (267 osób) stanowili analfabeci. Nieco tylko lepiej było w powiatach sąsiednich, przykładowo w mieleckim 72.30%, tarnowskim 83.26%, ale gorzej w gorlickim 91.50% [s. 128]. Z tego stanu zupełnego niedołęstwa członków zwierzchności wynikały najfatalniejsze następstwa. Zadania administracji nie były wykonywane i zewsząd dochodziły skargi na panujący nieład.

Ten rozpaczliwy obraz stosunków gminnych w powiecie dąbrowskim nie byłby jednak pełnym, gdybyśmy do niego nie wciągnęli pisarzy, którzy wprawdzie nie wchodzili w skład zwierzchności gminnych, ale powszechnie wiadomo było, że wobec „ciemnoty i niezdarności wójtów”, cały zarząd gminy spoczywał na pisarzu, a wiele wydziałów powiatowych zapominało nawet o tym, że właściwie wójt, radni i zwierzchność gminy powinni posiadać warunki oraz odpowiednie kwalifikacje do sprawowania powierzonych im czynności [s. 135]. W gronie pisarzy, w porównaniu do zwierzchności gminnych, występowało większe zróżnicowanie zawodowe. Zanotowano bowiem: 45 – rolników, 2 (kupców, przemysłowców), 2 urzędników, 9 nauczycieli lub oficjalistów, a  3 nie określiło swoich zajęć. W 1875 roku w powiecie dąbrowskim pracowało łącznie 61 pisarzy gminnych. Jak zanotowano, „uzdolnieni (8) pracują w 19 gminach, mało uzdolnieni (3) w 7 gminach, natomiast nieuzdolnieni (50) w 71 gminach”. Wśród tych pisarzy – 39 pracowało w 1 gminie, 16 w 2 gminach, 2 w 3 gminach , 2 w 4 gminach i po 1 w  6  i 7 gminach. Wyłącznie ze stałą pracą było 48 pisarzy w 78 gminach, z niestałą 12 w 12 gminach,  bezpłatnie pracowało 7  w 7 gminach, brak pisarzy odnotowano w 3 gminach. W całym powiecie dąbrowskim przypadało więc 12% zdolnych wójtów i 13.1% pisarzy. Jak donosił Wydział Powiatowy dąbrowski „pisarze są ludzie prości, noszą tylko nazwę pisarzy, nie widzą nawet potrzeby obeznania się z ustawami, nie pojmują swych obowiązków i zbywają czynności byle jak” [s. 155]. Według zestawienia z 1875 r. wydatki gmin powiatu dąbrowskiego na 57 pisarzy gminnych wyniosły ogółem 1144 złr, z tego: na 8 uzdolnionych – 322 złr, na 3 mało uzdolnionych – 61 złr oraz na 46 nieuzdolnionych – 761 złr. Przeciętnie więc pisarz uzdolniony zarabiał 40.25 złr, mało uzdolniony - 20.33 złr, nieuzdolniony 16.54 złr. Obok stałej płacy zdarzały się inne wynagrodzenia przyznane pisarzom, jak np. w zbożu, drzewie, w użytku pola itp. W zwyczaju było także opłacać pisarza od każdej wykonanej pracy, lub od numeru domu. Tacy pisarze zarabiali około 21 złr rocznie [s. 138, 141, 144].

Kompetencje organów gminnych podzielone były na dwa wyraźnie wyodrębnione działy określane pojęciem zakresu własnego i poruczonego. Zakres własny, czyli samorządowy, obejmował wszystko, co dotyczyło gminy i jej potrzeb, a zarazem mogło być w jej obrębie załatwione własnymi siłami. Przede wszystkim było to zarządzanie majątkiem gminnym, a ponadto: czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym, budowa dróg, mostów, ulic itp., nadzorowanie publicznych służb (policji, służby zdrowia, szkolnictwa, zakładów opieki społecznej, straży pożarnej) i załatwianie innych spraw, niezbędnych dla życia lokalnej społeczności. Na 100 gmin w powiecie dąbrowskim, służbą policyjną, leśną i polową dysponowała jedna, a w 24 zatrudniano jedynie policjantów. Pozostałe nie utrzymujące służby stałej, starały się potrzebie porządku i bezpieczeństwa zaradzić w inny sposób. Zadanie to spełniała zwykle zwierzchność gminna, tj. wójt z przysiężnymi, jak podawano, „czuwa nad porządkiem  i bezpieczeństwem publicznem, albo przysiężni są uważani za pachołków gminy i wykonywują służbę policyjną  bądź bezpłatnie, bądź nawet za wynagrodzeniem”. Obok pachołków straż nocną pełnili najczęściej kolejno mieszkańcy gminy [s. 178].

Z funkcją policyjną ściśle związane było sądownictwo w sprawach przynależnych gminie. Jednak i w tej dziedzinie nie było najlepiej. Na 100 gmin żadna nie prowadziła księgi orzeczeń, w 90 gminach nie wydano orzeczeń, w 9 od 1 do 10, w 7 od 11 do 25, w 1 od 26 do 50. Tak małą liczbę wyroków należy przypisać z jednej strony zwyczajowi gmin wydawania orzeczeń ustnie, a z drugiej małej czujności policji miejscowej. Wójt natomiast z obawy przed zemstą uchylał się od użycia środków, jakie miał do poskromienia nadużyć, a nawet od podania przestępstw do wiadomości władz wyższych [s. 180, 184].

Jednym z bardzo wymownych dowodów działalności gmin są budżety. Sama rozmaitość przedmiotów wydatkowania odzwierciedla różnorodne cele życia społeczeństwa, a skala wydatków pokazuje stopień uwagi, jaką zwraca ono na zaspokojenie swych potrzeb. Toteż budżety i rachunki w znacznej części zastąpić by mogły wszelkie inne badania działalności gmin. Niestety gminy galicyjskie przeważnie, albo nie układały budżetów i rachunków, albo też układały je tylko dla formy, dla zadośćuczynienia literze prawa.

Gminy w Galicji miały czerpać swe dochody przede wszystkim z majątku gminnego, następnie dopiero z podatków i opłat na cele gminne. Według danych z 1874 roku, 102 gminy powiatu dąbrowskiego dysponowały 3643 morgami i 539 sążniami gruntów, w tym: 10/1559 (0.32%) (morgi/sążnie) stanowiły - ogrody, role i łąki, 10/1559 (98.12%) – pastwiska, 8/1510 ( 0.24%) – lasy i 49 (1.32%) – nieużytki. Z przedstawionego zestawienia wynika, że grunty orne dawały nieznaczne dochody. Gminy posiadały bowiem głównie pastwiska i lasy, z których dochody otrzymywano przeważnie w naturze, lub w celu uiszczenia należnych podatków rządowych. Z kapitałów pieniężnych gminy dysponowały 34137.42 złr, z czego 33397.97 złr  (97.82%) w obligacjach i 745.45 złr (2.18%) w gotówce [s. 206].

Według sporządzonego zestawienia ze 100 gmin wiejskich, jedynie 6 pokrywało wydatki z własnych dochodów, 60 pobierało dodatki do podatków stałych, które wynosiły: w 12 (poniżej 5%), w 24  (5-10%) oraz w 24 (11-20% - gdy dodatki przewyższały 20% podatku państwowego, potrzebne było zezwolenie Rady Powiatowej). Opłatę z morgów pobierano w 33 gminach, a w jednej od numeru, co było zresztą w jednym i w drugim przypadku działaniem nielegalnym [s.212].

Z tego samego zestawienia dowiadujemy się, że wydatki gmin na płace administracji wyniosły 3147 złr, z czego wójtowie (oprócz tych płac więcej niż połowa wójtów pobierała inne wynagrodzenia np. w zbożu, użytkowania kawałka roli, zwolnienia od dodatków do podatków itp.) pobrali - 1376 złr, przysiężni - 16 złr, pisarze gminni - 1144 złr, policja i inni słudzy gminni - 611 złr. Na 1 gminę przypadało więc 31 złr wydatków na płace administracji gminnej. Wśród 100 wójtów wyodrębniono także: 55 - wyłącznie ze stałą płacą; 39 - ze stałą płacą wolnych od podatków lub prestacji w naturze; 2 - ze stałą płacą mających inne dochody; 1 - bez stałej płacy wolnego od podatków lub prestacji w naturze, 2 - mających inne dochody oraz 4 – pracujących bezpłatnie. Z grona 203 przysiężnych: ze stałą płacą – 1; ze stałą płacą wolnych od podatków lub prestacji w naturze – 17; bez stałej płacy wolnych od podatków lub prestacji w naturze – 47; mających inne dochody – 1; pracujących bezpłatnie – 137 [s. 199, 202].

Z przedstawionych wyżej danych wynika, że budżety gmin wiejskich były tym okresie niezwykle niskie, a dla niektórych z nich własny samorząd był jedynie ciężarem. Przykładowo, budżet wiejski Wólki Mędrzechowskiej w 1913 roku wyniósł w dochodach 749 koron (347.50 złr), w wydatkach 723 korony (31.50 złr), a zamknął się nadwyżką 26 koron (13 złr). Aby zwiększyć dochody zaczęto już wtedy w tej gminie pobierać opłaty z wykorzystania pastwiska gminnego (od sztuki bydła płacono 60 hal., od gęsi 20 hal.) (KPRG).

W nieco tylko lepszej sytuacji finansowej znajdowały się 2 miasteczka powiatu.

Tabela 3.

Źródła dochodów miast powiatu dąbrowskiego w 1874 roku.

Źródło: J. Kleczyński, s. 228-231.

Z przytoczonych danych wynika, że w 1874 roku łączne dochody Szczucina wynosiły 611 złr, a Dąbrowy 2439 złr. Z tego dochody z opłat związanych z organizacją targów i jarmarków (głównie tzw. targowe i  kopytkowe) w Szczucinie wynosiły 88.9%, podczas gdy w Dąbrowie 39% ogółu dochodów. W tej ostatniej 39.9% uzyskiwano też z podatków konsumpcyjnych, a 12.3% z podatków bezpośrednich. Przedstawione informacje wyjaśniają przejawianą troskę władz miejskich Szczucina o ten rodzaj dochodów.

Bardziej precyzyjne dane dotyczące budżetów gmin wiejskich powiatu dąbrowskiego posiadamy dopiero z 1905 roku, kiedy to dochody i wydatki zamknęły się kwotą 160358 koron (80179 złr). Należy jednak pamiętać, że obejmowały one w tym wypadku również Szczucin i Żabno, stąd wzięły się po stronie dochodów wpływy z targowego.

Tabela 4.

Budżety gmin wiejskich i małomiateczkowych powiatu dąbrowskiego w 1905 roku

Źródło: PSG, s. 312-313.

Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli, na początku XX w., niewiele zmieniło się w strukturze dochodów i wydatków gmin. W dochodach nadal dominującą pozycję stanowiły wpływy z majątku gminnego oraz dodatków do podatków bezpośrednich, które łącznie dawały ponad połowę przychodów. W przypadku tych ostatnich to rosły one z roku na rok i w 1905 r., według wykazu uchwalonej stopy procentowej dodatków na cele gminne (bez podatków na cele drogowe) wynosiły w 17 gminach do 20%, a w 81, kształtowały się w przedziale 21-50%. Bez dodatków gminnych obywały się jedynie 4 gminy [PSG, s. 316].

Już od końca XIX w., gminy pozyskiwały część środków budżetowych ze sprzedaży własnych gruntów, o ile uzyskiwały zezwolenie Zarządu Powiatowego. Przykładowo w 1898 r., Zarząd Powiatowy zaakceptował uchwały rad gminnych w:

1.         Niecieczy z dn. 14 grudnia 1897 r., mocą której postanowiono sprzedać 791 sążni kwadratowych za 347 złr siedmiu członkom tamtejszej gminy. Przy tym zalecono zwierzchności gminnej, że należałoby zaniechać, ze względów bezpieczeństwa publicznego, zabudowania zbyt szczupłych placów gminnych, lecz starać się, aby wieś rozszerzyła się na zewnątrz;

2.         Kuziu z dn. 4 lutego 1898 r., mocą której postanowiono sprzedać z pastwiska gminnego Pawłowi Szczebakowi 189 sążni kwadratowych za kwotę 20 złr;

3.         Uchwałę Rady Gminnej w Toni z dn. 22 stycznia 1898 r., mocą której postanowiono sprzedać z pastwiska gminnego Janowi Saletnikowi, w osadzie Brzeźnica Mniejsza, plac na budowę domu w rozmiarze 35 sążni kwadratowych za kwotę 8.76 złr;

4.         Nieczajnie z dn. 26 lutego 1898 r., mocą której postanowiono sprzedać z pastwiska gminnego Maciejowi Wężowi plac o powierzchni 189 sążni kwadratowych za 60 złr;

5.         Konarach z dn. 26 czerwca 1898 r., mocą której postanowiono sprzedać z gruntu gminnego część o powierzchni 30 sążni kwadratowych Sebastianowi Gizie za cenę 11.40 złr;

6.         Radgoszczy z dn. 10 listopada 1898 r., mocą której postanowiono sprzedać Uryaszowi i Ryfce Schacherom parcelę budowlaną, stanowiącą własność gminy Radgoszcz po cenie 25 ct. za l sążeń kw.;

7.         Słupcu z dnia 4 stycznia 1898 r., mocą której postanowiono sprzedać z pastwiska gminnego część o powierzchni 180 łokci kw. za 4 złr posłańcowi gminnemu [SWP].

Wydatki najlepiej pozwalają ocenić kierunek działalności gmin i z tego względu stanowią miernik ich życia. W mało rozwiniętym gospodarstwie gmin wiejskich zaspakajały, jak łatwo zauważyć, tylko najbardziej niezbędne potrzeby, w tym: utrzymanie administracji gminnej, straży pożarnych, policji itp. Gmina posiadała też oddzielne fundusze drogowe, szkolne, parafialne oraz fundusz ubogich, których zarząd prowadzony był oddzielnie od funduszu gminnego. Fundusze te najczęściej nie należały do jednej gminy, ale były  własnością kilku lub też gminy i obszaru dworskiego. Przykładowo w 1898 r., Zarząd Powiatowy, „Czyniąc zadość podaniom właściwych Zwierzchności Gminnych wydał z zapasu funduszu ubogich w kasie Rady Powiatowej w przechowaniu będącego ich fundusze: Gorzyce - 16 złr, Szczucin - 33 złr, Skrzynka - 20 złr, Żabno - 100 złr, Swarzów - 25 złr,  Laskówka Chorąska - 21 złr, Sieradza - 20 złr, Olesno - 78 złr, Bagienica - 65 złr, Podborze - 30 złr, Otfinów - 130 złr,  Świebodzin - 25 złr, Wola Szczucińska - 14.25 złr, Bolesław - 35 złr, Dąbrowica - 30 złr, Maniów - 30 złr, Słupiec - 35 złr, Żelazówka - 6 złr, Borki - 12 złr, Jagodniki - 12 złr, Dąbrowa - 128 złr, Szarwark - 30 złr. Wydanie tych funduszów nastąpiło dla udzielenia wsparcia wykazanym przez Zwierzchności Gminne ubogim, przychylnie zaleconym przez Wielebne Urzęda Parafialne” [SWP].

Zakres poruczony dotyczył współdziałania gminy z ogólną administracją państwową, w realizacji zadań wykraczających poza obręb jednej gminy. Polegał przede wszystkim na wyręczaniu władz w czynnościach należących do administracji rządowej. Gmina obowiązaną była np. załatwiać sprawy dotyczące poboru podatków i potrzeb wojskowych. W tym zakresie zwierzchności gminne podlegały starostwom powiatowym, a starosta jako organ rządowy, miał prawo w stosunku do gmin stosować przymus w zakresie zadań zleconych. Nie posiadały natomiast takiej egzekucji wyższe władze samorządowe. Wynikało to z przyjętej zasady, że nie może być w jednym państwie dwóch władz publicznych uprawnionych do stosowania przymusu. Toteż musiały się one w celu egzekucji uchwały zwracać z prośbą o pomoc do starostwa.

Oprócz rozstrzygania w sprawach zażaleń i rekursów wyższe władze mogły bezpośrednio wywierać wpływ na postępowanie gminy. Wydział Powiatowy mógł dawać napomnienia członkom zwierzchności gminnej, a nawet nakładać na nich kary w sprawach własnego zakresu działania gminy do wysokości 20 złr. To samo prawo przysługiwało politycznej władzy powiatowej w sprawach poruczonego zakresu, która mogła wstrzymać wykonanie uchwały rady gminnej, jeżeli ta przekraczała zakres działania rady, lub była niezgodna z obowiązującymi ustawami. Mogła też zarządzić środki zaradcze na koszt gminy, jeżeli rada gminna zaniedbywała lub obowiązki ciążące na niej z mocy ustaw. Najogólniej mówiąc obowiązywała zasada, że nadzór nad własnym zakresem należał do władz autonomicznych, natomiast nad zakresem poruczonym do władz politycznych.

Przykładowo, według Sprawozdania z czynności Wydziału Powiatowego w Dąbrowie za rok 1898, po przeprowadzonej lustracji gospodarki gminnej na omawianym terenie, wykryto wiele nieprawidłowości: „[…] Przy równoczesnym odebraniu urzędowania od ustępujących zwierzchności gminnych, a oddaniu nowo obranym w następujących gminach” w Brzezówce, Bolesławiu, Siedliszowicach, Szarwarku, Nieczajnie, Samocicach, Smęgorzowie, Wietrzychowicach, Krzyżu, Łęce Szczucińskiej, Pawłowie, Odporyszowie, Żelechowie, Załużu, Dąbrówkach Breńkich, Woli Szczucińskiej, Oleśnicy, Oleśnie, Wójcinie, Podkościelu, Toni, Kannie, Podlipiu oraz z zaleceniami w:

a)         Podborzu, zarządzając wstawienie do budżetu tejże gminy na rok 1899 kwoty 78 złr z zaległymi procentami, celem zwrócenia tej kwoty kasie pożyczkowej gminnej, jako pożyczki zaciągniętej przez gminę Podborze na wydatki administracyjne;

b)         Zabrniu, polecając zwierzchności gminnej donieść, czy ustępujący naczelnik gminy złożył do kasy gminnej wykryty przy odbiorze urzędowania deficyt w sumie 39.30 złr;

c)         Adamierzy, zastrzegając pociągnięcie do odpowiedzialności ustępującego naczelnika gminy za:

-     wadliwe i wbrew przepisom statutu udzielenie pożyczki z kasy pożyczkowej, pisarzowi gminnemu, członkowi gminy Olesno,

-     za zagubione skrypta dłużne tejże kasy na udzielenie pożyczki 2 gospodarzom,

-     za zagubioną księgę kontową kasy administracyjnej.

Zarazem odniósł się Wydział do Starotstwa w Dąbrowie o polecenie c. k. Urzędom podatkowym, aby nie strącały z preliminowanych dodatków gminnych należytości podatkowych z pastwisk wspólnych intabulowanych na poszczególnych członków gminy, czyli uprawnionych do prawa paszy, gminy tychże należności nie preliminują i nie są obowiązane płacić,

d)         Sikorzycach, przy równoczesnym zagrożeniu ustępującemu naczelnikowi gminy oddania sprawy Prokuratorii Państwa, nałożenia grzywny w kwocie 20 złr i skazania go na ponoszenie kosztów dochodzenia komisyjnego, jeśli w dniach 30tu nie przedłoży imiennego wykazu zaległości czynnych funduszu administracyjnego gminnego z dzierżawy gruntu gminnego i ze sprzedaży cegły, pierwszych na sumę 357 złr. 22 ct., drugich na sumę 324 złr 37 ct;

e)         Laskówce Chorąskiej, przy równoczesnym poleceniu zwierzchności gminnej pod grozą grzywny 5 złr, by ściągnęła w  przeciągu dni 14tu zaległe opłaty z pastwiska gminnego oraz od byłego wójta wykazany przy składaniu urzędowaniu zapas kasowy w kwocie 4 złr;

f)           Pilczy Żelichowskiej, przy równoczesnym poleceniu ustępującemu naczelnikowi gminy, by bezzwłocznie złożył do kasy gminnej zatajony, a przy lustracji wykryty dochód gminy w kwocie 60 złr 10 ct, pod grozą oddania sprawy c. k. Prokuratorii Państwa. Równocześnie skazano tegoż na ponoszenie kosztów dochodzenia komisyjnego w kwocie 4 złr 30 ct;

g)         Gorzycach, przy równoczesnym zabronieniu zwierzchności gminnej zaciągnięcia pożyczki w sumie 300 złr w kasie legatowej, gminnej fundacji ś.p. Feliksa br. Konopki, na pokrycie kosztów wyszlamowania stawu gminnego, z tego powodu, iż tego rodzaju operacja finansowa jest wręcz statutami tejże kasy wzbroniona;

h)         Czyżowie, przy równoczesnym przeprowadzeniu licytacji na wydzierżawienie gruntu gminnego, uzyskawszy tytułem czynszu z tego samego gruntu sumę dwa razy wyższą od dotychczas pobieranej;

i)           Świebodzinie, poleciwszy równocześnie ściągnięcie udzielonych izraelitom nie będących członkami gminy pożyczek z kasy pożyczkowej gminnej z powodu, iż rzeczeni izraelici wyzyskiwali tenże kredyt na cele lichwy;

j)           Konarach, przy równoczesnym zwolnieniu naczelnika gminy od odpowiedzialności za uczyniony mu przez byłego zastępcę naczelnika gminy zarzut, iż administruje majątkiem gminnym ze szkodą gminy Konary;

k)         Grądach, gdzie polecono zwierzchności gminnej uwolnić od urzędowania dotychczasowego pisarza gminnego za zaniedbywanie swych obowiązków oraz włożono na tegoż obowiązek pokrycia wspólnie z ustępującym naczelnikiem gminy bezprawnie przyznanego opustu w sumie 16 złr 60 ct, z ceny kupna części gruntu gminnego;

l)           Jadownikach Mokrych, gdzie wykryto przy kontroli kas gminnych niedobór w sumie 98 złr 35 ct, spowodowany przez ustępującego naczelnika gminy. Sprawę tę postanowiono oddać w ręce c.k. Prokuratorii Państwa;

m)       Swarzowie, przy równoczesnym poleceniu zwierzchności gminnej, by część gruntu gminnego, położoną w samym środku wsi, a tym samem narażoną na ustawiczne przywłaszczanie przez sąsiadów, sprzedała tymże, a uzyskaną cenę kupna ulokowała korzystnie jako majątek zakładowy gminy [SWP].

Ogółem więc usunięto z urzędowania w 1898 r. około 35% zwierzchności gminnych. Wiele podobnych uchybień i w innych gminach jednostkowych zmusiło Wydział Powiatowy do powołania stałego lustratora finansów gminnych: „Celem zapewnienia należytej kontroli nad gospodarkami gminnymi w powiecie zamianował Zarząd powiatowy stałym lustratorem p. Kajetana Kielczewskiego, pełniącego dotychczas te funkcje prowizorycznie, oraz powierzył mu równocześnie pełnienie funkcji kontrolera kasy Rady powiatowej określonych wyżej omówioną instrukcyą. Tytułem stałej płacy jako lustratorowi przyznał mu Zarząd powiatowy w myśl uchwały Rady powiatowej 650 złr rocznie i dwa kwinkwentia po 75 złr, zaś za prowadzenie kontrolerstwa dodatek do płacy rocznie 200 złr., tudzież zapewnił mu prawa emerytalne” [SWP].

Pieczęć dąbrowskiego Wydziału Powiatowego z podpisem prezesa Konopki – 1892 [ANKr]

Wydział Powiatowy zmuszony był również w wielu wypadkach negować uchwały rad gminnych jak np. „Wbrew uchwale Rady gminnej w Słupcu wstawił do budżetu gminnego w przychylnem załatwieniu podania zwierzchności gminnej kwotę 105 złr 52 ct jako należność konkurencyjną na regulację Nowego Brnia z gruntu gminnego. Odmówił zaś żądaniu zwierzchności gminnej wstawienia do budżetu gminnego kwoty 11 złr jako premii asekuracyjnej z budynków naczelnika gminy, jako w ustawie nieuzasadnionemu. Zabronił też wykonania uchwały Rady Gminnej w Łęce Żabieckiej, by wydatki administracyjne gminne pokrywać nie przez wstawianie w budżet gminy odpowiedniej stopy dodatków gminnych, lecz przez wybiórkę gminną”. Poza tym:

-     odmówił zatwierdzenia uchwały Rady Gminnej w Żabnie z dnia 21 listopada 1897 r., mocą której postanowiono opuścić dzierżawcy targowego Alterowi Sőblowi z czynszu dzierżawnego za rok 1897 kwotę 50 złr, z powodu zamknięcia kilku jarmarków w Żabnie dla rzekomej zarazy pyskowo-racicowej;

-     odmówił zatwierdzenia uchwały Rady gminnej w Podlesiu Dębowym, którą postanowiono podnieść Józefowi Podsiadło i czterem wspólnikom, opłaty za użytkowanie pastwiska gminnego, z powodu, iż uchwała rzeczona nielegalnie została powziętą, a w szczególności bez należytego kompletu radnych. Odmówienie zatwierdzenia nastąpiło na skutek rekursu interesowanych;

-     nie przychylił się do uchwały Rady Gminnej w Oleśnicy z 11 lutego 1898 r., mocą której postanowiono podnieść z kasy Rady Powiatowej cały zapas funduszu ubogich tejże gminy i użyć go jako kapitału zakładowego do otwarcia kasy pożyczkowej gminnej;

-     nie przychylił się do uchwały Rady gminnej w Samocicach z 14 maja 1898 r., mocą której postanowiono podjąć cały zapas funduszu ubogich tejże gminy w kwocie 250 złr, na pokrycie kosztów utrzymania ubogiej chorej;

-     zniósł uchwałę Rady gminnej w Oleśnie z dnia 28 sierpnia 1898 r., w toku instancji Za­rządowi powiatowemu przedłożoną, mocą której uwolniono Marcina Sarata z Olesna od odpowiedzialności za bezprawne obcięcie 13 sztuk brzózek przy drodze powiatowej Swarzów-Żelichów rosnących, własność funduszu dróg powiatowych stanowiących. Równocześnie skazał Zarząd powiatowy tegoż Marcina Sarata na zapłacenie temuż funduszowi odszkodowania w kwocie 6 złr. 50 ct;  

-     nie przychylił się do uchwały Rady gminnej w Samocicach z 15 maja 1898 r., mocą której postanowiono podjąć z kasy Rady powiatowej cały zapas funduszu ubogich tejże gminy i użyć go na koszta wyszutrownia drogi gminnej wiodącej od drogi powiatowej Szczucin-Hubenice [SWP].

Po wybuchu I wojny światowej w całym państwie został ogłoszony stan wojenny, co oznaczało automatyczne przejęcie władzy przez czynniki wojskowe oraz zawieszenie prawie wszystkich praw obywatelskich. Wojsko nie rozwiązało wprawdzie ciał i instytucji przedstawicielskich, ale niektóre zawieszono, a pozostałe w praktyce przestały się zbierać. Nie działały zatem rady gminne, natomiast wójtowie realizowali zadania z zakresu poruczonego. Oznaczało to wykonywanie czynności zleconych przez instytucje państwowe, a za ich realizację wójt odpowiadał jednoosobowo. Z tego m.in., powodu wójtowie narzekali powszechnie na nawał pracy: „Prace gmin we wykonywaniu poruczonego zakresu działania w czasie pokojowym mnożyły się z każdym rokiem bardzo znacznie i obciążały głównie naczelników gmin i sekretarzy, powodem czego w czasie przedwojennym były w Izbie Poselskiej licznie stawiane wnioski ze wszystkich stron w kierunku odszkodowania gmin za te czynności im przez władze polityczne poruczone. Z wybuchem wojny […] prace te wzrosły […] Dość wymienić przygotowania licznych przeglądów wojskowych do jawienia się obowiązkowych pospolitaków, rekwizycye żywności, współdziałanie w rozmieszczeniu wojsk na terenie całego kraju operujących, aprowizacja ludności i połączone z tem bardzo utrudnione i skomplikowane przeprowadzanie spisów, jak np. bydła przeznaczonego do rzezi i chowu itp.” [„Piast” 1917, nr 24].

Wójtowie odpowiadali także za dystrybucję kartek i realizację wymiarów kontyngentowych, a z obowiązkowymi dostawami było sporo kłopotów, gdyż wojsko zabrało większość koni. W konsekwencji władze zaczęły ściągać kontyngenty w drodze rekwizycji, przy których obowiązkowo asystowali wójtowie, co oczywiście powodowało do nich niechęć miejscowej ludności [„Piast” 1917, nr 1]. Niezależnie od tego opiniowali wszelkie podania o ulgi i zapomogi oraz reklamację z wojska. Całość tych spraw była na tyle konfliktogenna, że zjawiskiem nieuchronnym były, zatargi, pretensje i skargi, a całe odium spadało na nich, bo to oni byli najbliższą władzą: „Na wójcie ciężą dwojakie obowiązki - jedne nakłada na niego starostwo i inne władze, jak np. obowiązek dostarczenia zboża, ziemniaków itd. Drugie obowiązki nakłada na wójta poczucie obywatelskich obowiązków. Trzeba przyznać, że pierwsze obowiązki pełnią wójcia należycie, a więc dostarczają – ile możności – władzom różnych produktów rolnych, współdziałają przy rekrutacji itp. Jedni działają tu  z poczucia obowiązku, inni może ze strachu przed karami, które ciągle wójtom zagrażają. Gorzej jest z temi czynnościami wójta, które powinien on spełniać z poczucia obywatelskich obowiązków. Dlatego widzimy ten objaw, że wieś musi wozić do miasta ciągle swe produkta, zaś z miasta nie przywozi się prawie nic. Nie ma na wsi cukru, nie ma nafty, nie ma mąki dla bezrolnych” [„Piast” 1916, nr 53].

Tak duży zakres obowiązków powodował, że niewielu wójtów mogło im podołać: „Roboty spadło na nich tyle, że w starostwach, toby trzeba było pięciu na załatwienie tego w dwóch tygodniach, co wójt załatwić musi nieraz w dwóch dniach, choćby nie spał. Ci wójcia biorą za to tyle ile brali przed 20-tu laty, o ile oczywiście brać mogą. Ja, który to piszę, jestem wójtem w gminie, mającej 270 numerów. Roczna pensya wójta wynosi 100 koron. Dziś stosunki są takie, że pasterz, który pasie bydło, taki 14-letni pędrak, dostaje 200 koron na rok […] Podczas najazdu rosyjskiego wójcia ucierpieli bardzo wiele. – Moskale doskonale wiedzieli, gdzie wójt mieszka i znaleźli go zawsze, choćby się ukrywał, a nie żałowali i szturchańców i nahajek” [„Piast” 1916, nr 13].

W pierwszych latach niepodległości, administracja gminna została obciążona masą dodatkowych czynności, co negatywnie wpływało na jej finanse. Należało bowiem zatrudniać, coraz to nowych urzędników, a wydatki z tym związane pokrywać z podatków nakładanych na członków gminy. Jak pisał do „Przyjaciela Ludu” w 1920 r. jeden z wójtów: „Obciążenie gmin nadmiarem czynności poruczanych przez władze państwowe doprowadza do tego, że urzędy gminne stają się wielkimi zarządami. Nie wystarcza już naczelnik gminy i pisarz lecz trzeba zatrudniać podwójciego, asesorów i pomocników pisarskich” [„Przyjaciel Ludu” 1921, nr 34].

Ustawa gminna z 1866 r., na terenach byłej Galicji, przetrwała z pewnymi zmianami do reformy administracyjnej wprowadzonej w 1933 r., która w miejsce gmin jednostkowych, wprowadziła pojęcie gminy zbiorowej.

Bibliografia

Archiwum Narodowe w Krakowie [ANKr], Starostwo Powiatowe w Dąbrowie 1907-1918 [SPD].

Bojko J., Okruszyny z Gręboszowa, Lwów 1911.

Dziennik praw państwa [Dz.p.p.].

Dziennik Ustaw Krajowych [Dz.U.K].

Kleczyńki J., Życie gminne w Galicyi, „Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych” [WSSK], R.IV, Lwów 1878.

Księga Protokołów Rady Gminnej w Wólce Mędrzechowskiej 1869-1828) [KPRG].

Orts-Repertorium des Königreiches Galizien und Lodomerien mit dem Grossherzogthume Krakau auf Grundlage der Volkszählung vom Jahre 1869, Wien 1874 [OR].

Podręcznik Statystyki Galicji, T. VIII, cz. II. Lwów 1908 [PSG].

„Piast” 1916.

Pilat T., Statystyka gmin i obszarów dworskich w Galicyi, WSSK, R.IV, Lwów 1878.

„Przyjaciel Ludu” 1921.

Sprawozdanie z czynności Wydziału Powiatowego w Dąbrowie, jako Zarządu powiatowego zorganizowanego rozporządzeniem Wys. C.k. Namiestnictwa z dnia 2. lipca 1898. L. 7011/Pr za rok 1898, Tarnów 1899 [SWP].