Krzysztof Struziak
NIEZNANE ŹRÓDŁO DO DZIEJÓW SZKOLNICTWA ZIEMI SZCZUCIŃSKIEJ
Streszczony artykuł [bez aneksu i niektórych zdjęć] został zamieszczony
w „Gazecie Szczucińskiej” 2019, nr 2.
W listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, ale o jej kształcie w znacznej mierze zdecydowały wydarzenia następnych lat. Euforia szybko minęła, a Polacy musieli stawić czoła nie tylko wyzwaniom wynikającym z wielkiej polityki, ale także kłopotom dnia codziennego. Następstwa wojny, dezorganizacja życia społecznego, bieda, różnice wynikające z porozbiorowego dziedzictwa były trudnym sprawdzianem dla całego społeczeństwa. Kolejne problemy można wyliczać dalej - budowa sprawnej armii, przeprowadzenie wyborów, odbudowa zniszczeń, czy wreszcie - wywalczenie granic z bronią w ręku. To pokazuje coś, co często nam umyka – II Rzeczpospolita nie powstała jednego dnia, 11 listopada. Co więcej, żadna polska instytucja nie wydała deklaracji niepodległości, która by została uznana za tę najwłaściwszą przez najważniejsze partie polityczne, i to z trzech dzielnic. Niewątpliwie zatem ważny w historii Polski był rok 1918, ale może tak naprawdę o wiele ważniejsze były te kolejne.
Już jesienią 1918 r. zaczęły się na dużą skalę szerzyć choroby zakaźne, tj. tyfus, czerwonka oraz grypa zwana hiszpanką, której druga fala rozpoczęła się we wrześniu 1918 roku i odznaczała się wysoką śmiertelnością: „Całe połaci kraju ogarnęła nieznana dotąd epidemia – hiszpanka. […] Całe gminy leżą w ogromnej gorączce, wielu chorym bucha krew z ust i nosa, wielu zrywa się w gorączce z łóżka i majaczy przez kilka dni, a kto się zaziębi – ten idzie na tamten świat. […] Przestrach wielki, bo znikąd nie ma ratunku. W niektórych domach nie ma kto bydła popaść lub strawy chorym ugotować, nie ma kto po trumnę zmarłemu jechać. […] Wielka wina tego stanu rzeczy ciąży na władzach, które dotychczas ani nie uświadomiły ludności, w jaki sposób należy się przeciw tej chorobie bronić, ani też nie dostarczyły jej przeciwdziałających środków” – donosił „Piast” [1918, nr 41].
Jak zawiadamiał pismem z dn. 12 X 1918 r. Radę Szkolną Okręgową [RSO] w Dąbrowie, podpisany w imieniu Zarządu 4-klasowej szkoły w Szczucinie kierownik A. Wajdowicz, „frekwencja szkolna tutaj we wszystkich klasach z powodu naszłej epidemii jest obecnie bardzo słaba. Na influencę hiszpańską choruje także nauczycielka Honorata Ptaszyńska, od dn. 6 października r.b. nie pełni obowiązków nauczycielskich” [Archiwum Narodowe w Krakowie [ANKr), Starostwo Powiatowe w Dąbrowie, sygn. 3]. W załączeniu Wajdowicz przesłał wykaz dzieci szkolnych chorujących na hiszpankę, z których zachowała się jedynie lista uczniów klasy III, sporządzona przez wychowawczynię [gospodarza klasy] Helenę Serednicką. W następnym dniu pismo wraz z listą 77 chorych dzieci do RSO wysłała Zwierzchność Gminna w Borkach, z prośbą „o środki zaradcze, aby ta choroba strasznych skutków po sobie nie zostawiła” [Ibidem]. Z kolei w dn. 22 X 1918 r., pełniąca tymczasowo obowiązki kierownika szkoły w Słupcu Klementyna Konopkowa informowała Radę Szkolną, że „z powodu szerzącej się w przerażający sposób w tutejszej gminie czerwonki i hiszpanki, która grasuje niemal w każdym domu i do szkoły uczęszczało zaledwie po kilka lub kilkanaście dzieci, przerwano naukę tymczasowo na tydzień” [Ibidem]. Hiszpanka siała też spustoszenie wśród dorosłych. Jak donosił do starostwa w Dąbrowie w dn. 10 X 1918 r. Zarządca Dóbr Słupiec Wawrzyniec Klucznik (prosząc o przydzielenie żołnierzy do kopania ziemniaków), „obecna służba, którą mamy, jest prawie większa połowa jeszcze chorą na chorobę hiszpańską” [Ibidem].
Pismo Zwierzchności Gminnej w Borkach z prośbą o pomoc w walce z grypą
[ANKr]
Zniszczenia wojenne, zagrożenie z zewnątrz i słabość
gospodarczo-polityczna odradzającego się państwa polskiego zrodziły potrzebę
znalezienia silnego protektora, sojusznika, którego poszukiwano głównie w USA.
Zaciążyło to w dużym stopniu na podbudowywaniu istniejącego mitu amerykańskiego
w Polsce i doprowadziło do późniejszego zafascynowania amerykańskością, co w
znacznej mierze było też sprawą taktyki propagandowej. Na gruncie polskim
niemałą rolę w podtrzymywaniu legendy o Ameryce odegrały kontakty z polonią
amerykańską. We wczesnych latach dwudziestych listy, paczki i pomoc finansowa
wychodźstwa, jak też szeroka akcja informacyjna, popierana w znacznym stopniu
przez rząd polski, umocniła wyobrażenia o „potężnej”, „wspaniałomyślnej”,
„demokratycznej” Ameryce. Uzupełniając, należy wspomnieć o bardzo mało dziś
znanym fakcie, że w okresie największej nędzy i głodu od lutego do sierpnia
1919 r. Polska otrzymała od Amerykańskiej Administracji Pomocy [American Relief
Administration - ARF] około 254 tysięcy ton żywności (głównie mąki) oraz 6
tysięcy ton odzieży o wartości 63 milionów dolarów [„Karta” 2017, nr 92]. Nie
będzie przesady w stwierdzeniu, że uratowano wtedy od śmierci głodowej tysiące,
jeżeli nie miliony istnień ludzkich, głównie dzieci. Już w 1918 r. wysłano do
Polski specjalną misję żywnościową, kierowaną przez płk Williama R. Grove. Jego
wspomnienia są ważnym świadectwem skali amerykańskiego wsparcia oraz rozmiarów
nędzy panującej w Polsce. „Odwiedziłem kuchnię ludową, jedna miska (około
litra) zupy z jęczmienia, dość wodnista, wydawana raz dziennie na osobę. Wiele
dzieci w łachmanach. Wszystkie z cieniem pod oczami, wiele dotkniętych 
chorobami
skóry przez niedożywienie i brak środków czystości” – pisał we wspomnieniach
płk Grave [Ibidem].
Za okazaną pomoc w najbardziej krytycznym momencie, w 1922 r. Sejm nadał stojącemu na czele amerykańskiej pomocy Herbertowi Hooverowi honorowe obywatelstwo. W tym samym roku Orderem Orła Białego odznaczono byłego prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona oraz odsłonięto Pomnik Wdzięczności Ameryce przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie [Ibidem].
„Naród Polski przesyła Obywatelom Wielkiej Unii Amerykańskiej braterskie pozdrowienie wraz z zapewnieniem najgłębszego podziwu dla stworzonych przez Was instytucji, w których Wolność, Równość i Sprawiedliwość znalazły swój najwyższy wyraz, stając się gwiazdą przewodnią dla wszystkich nowoczesnych demokracji” – tymi słowami otwiera się Polska Deklaracja, przekazana w 1926 roku prezydentowi Stanów Zjednoczonych Calvinowi Coolidge’owi z okazji 150-lecia amerykańskiej Deklaracji Niepodległości. „Deklaracja, pięknie oprawiona w stu tomach wraz ze złotym medalem – prezentem od narodu polskiego – została wręczona przez Leopolda Kotnowskiego w Białym Domu” – pisał „New York Times” 15 października 1926 r. „Piękne zatem momenta łączą Polskę z Ameryką. Nie jakieś na zysk obliczone, tzw. koniecznościowe kombinacje. Nie – braterstwo ducha, wspólność idei to więzy nas zespalające” – podkreślał z kolei jeden z poznańskich dzienników wzywając do składania wyrazów wdzięczności rządowi USA [Ibidem].
Zbiór zawiera pozdrowienia i podpisy przedstawicieli wszystkich szczebli władz II Rzeczypospolitej (z Józefem Piłsudskim, prezydentem Ignacym Mościckim i premierem Kazimierzem Bartlem na czele), parlamentarzystów Rzeczypospolitej, duchownych (z prymasem Aleksandrem Kakowskim), wojskowych, przedsiębiorców, naukowców oraz około 5,5 miliona podpisów uczniów szkół polskich, wśród których figurują podpisy nauczycieli i uczniów kilku szkół powszechnych z terenu obecnej gminy Szczucin, tj. 7-klasowej w Szczucinie, 4-klasowej w Zabrniu i 3-klasowej w Radwanie.
Początkowy fragment listy
„Deklaracji” Szkoły Powszechnej w Szczucinie
Opiekunami całej akcji byli z reguły księża (w
Szczucinie ks. Jan Ligęza), lub naczelnicy gmin (Antoni Mach w Zabrniu, Jan
Chrząszcz w Radwanie. Zbieraniem podpisów w zajęli się kierownicy szkół i nauczyciele,
tj, Antoni Wajdowicz - kierownik, J Kościński, ks. Walenty Klimek, Maria
Wytyczakowa, Rozalia Wajdowiczówna, Helena Trelanka, Janina Pudłówna, Jan
Wytyczak, Maria Muchówka, Janina Ziętarowa i Antoni Wajdowicz (młodszy) w
Szczucinie; Władysław Gawin - kierownik i Eleonora Chojnacka w Radwanie;
Stanisław Krajewski - kierownik, Maria Krajewska i Józefa Wajdowiczowa w
Zabrniu. Ogółem Deklarację w wymienionych szkołach podpisało 397 uczniów i
uczennic, w tym: 174 w Szczucinie, 90 w Zabrniu i 57 w Radwanie [Zob. Aneks].
„Myślę, że podpisywali się chętnie nie tylko dlatego,
by złożyć życzenia Amerykanom z okazji 
rocznicy
niepodległości, ale także, by podziękować Ameryce za wsparcie okazane Polsce w
odzyskaniu niepodległości w 1918 roku”- mówiła wiceprezes Biblioteki Polskiej w
Waszyngtonie Grażyna Żebrowska [„Karta” 2017, nr 92]. Składając podpisy, jedni
uczniowie i nauczyciele wykaligrafowali swoje imiona i nazwiska, inni
nabazgrali je mało czytelnie. Mimo to lektura dokumentu jest bardzo ciekawa i pozwala
na dokonanie wielu spostrzeżeń, np. na ocenę popularności występowania imion
dzieci. W wielu wypadkach można zapełnić białe plamy w historii placówek,
poznać ich ówczesne kierownictwo i skład rad pedagogicznych, a przede wszystkim
uczniów. Można wyrobić sobie pogląd o stopniu organizacji szkół, przybliżonej
liczbie wychowanków, dokonać podziału uczniów pod względem płci,
narodowościowym itd. W przypadku wielu dzieci żydowskich pozostawione autografy
są jedynym świadectwem ich życia. Zapewne tylko nieliczni przeżyli wojnę, która
wybuchła 13 lat później. Łatwo też obliczyć, ile lat liczyliby dziś najmłodsi
uczniowie, którzy podpisali się pod hołdem. Otóż zakładając, że wśród
wychowanków, którzy złożyli podpisy znajdowali się pierwszoklasiści urodzeni w
1918 r., gdyby żyli do dziś, mieliby ponad 100 lat.
Fragment listy z podpisami uczniów
Szkoły Powszechnej w Radwanie
„Ten zbiór to ogromna kopalnia wiedzy o przedwojennej
Polsce; materiał do badań historycznych zwłaszcza dla badaczy systemu
szkolnictwa” - oceniła specjalistka ds. zbiorów europejskich w Bibliotece
Kongresu Regina Frackowiak. Trzynaście pierwszych tomów zostało zeskanowanych
przed 2010 rokiem, reszta w 2017 r. Projekt, nazwany „Class of
Na zakończenie warto wspomnieć, że rok później, tj. jesienią 1927 r. wśród młodzieży szkolnej w Polsce przeprowadzono akcję zbiórki pieniędzy na cele powodzian w Dolinie Missisipi. Za pośrednictwem posła amerykańskiego w Warszawie Johna B. Stetsona przekazano 20 tysięcy złotych do dyspozycji sekretarza handlu zwalczającego tragiczną w skutkach powódź w USA. Był to symboliczny dar dzieci polskich złożony Hooverowi w podzięce za jego wcześniejszą działalność w ARA. W prasie polskiej kolejny raz przypomniano jego aktywność w ARA i pomoc dzieciom, które w taki sposób okazywały mu wdzięczność [H. Parafianowicz, „Dzieje Najnowsze” 1984, R. XVI].
Zamieszczone
w artykule zdjęcia pochodzą czasopisma „Tygosnik Ilustrowany” 1919, nr 16, 28,
36.
Aneks
Uczniowie i
uczennice szkół powszechnych z terenu parafii szczucińskiej, którzy podpisali
się pod apelem:
„SZKOLNICTWO
POLSKIE W HOŁDZIE NARODOWI AMERYKAŃSKIEMU NA PAMIĄTKĘ 150-LECIA NIEPODLEGŁOŚCI
STANÓW ZJEDNOCZONYCH”
Radwan
Waleria Wybraniec, Helena Banaś,
Maryja Szczepanek, Marek Dzięgiel, Władysław Bezak, Władysław Kaczówka,
Franciszek Banaś, Sylwester Szczepnek, Jan Orszulak, Roman Szczepanek,
Stanisław Szczepanek, Marja Bezakówna, Bronisław Szczepanek, Zofia Batorówka,
Jan Wybraniec, Władysław Szczepanek, Emilia Kułażanka, Zofja Leżoń, Jan Kułaga,
Józef Maliga, Stefanja Chrząszcz, Adam Kułaga, Jan Stankiewicz, Stefanja
Chmura, Anastazja Maliga, Genowefa Kościeniówna, Mieczysław Soja, Władysław
Koścień, Genowefa Orszulak, Zofja Paterówna, Stefanja Orszulakówna, Honorata
Bednarzówna, Zofja Dudkówna, Felicja Dzięglówna, Marja Leżoniówna, Karolina
Dzięglówna, Zofja Płanetówna, Honorata Bezakówna, Katarzyna Bator, Weronika
Dzięglówna, Józef Dzięgiel, Antoni Płaneta, Franciszek Kułaga, Aleksander
Banaś, Władysław Kołodziej, Piotr Baran, Julia Bezak, Maria Dzięgiel,
Bronisława Siewierska, Stanisław Płaneta, Władysław Bezak, Ludwik Baran, Emilia
Kołodziejówna, Anna Płanetówna, Honorata Dudkówna, Jan Chmura, Marek Bator.
Szczucin
Stanisława Wawrówna, Marja Cieplicka,
Józefa Dulilanówna, Honorata Dziubasikówna, Frieda Griesówna, Regina Griesówna,
Helena Kapałkówa, Marja Kulinowska, Emilia Wiatrówka, Laura Wolfówna, Helena
Strycharzówna, Michał Niedźwiadek, Stanisław Strzyż, Bolesław Szczepanek,
Stanisław Jasiak, Władysław Wiatr, Franciszek Łachut, Zofia Podoskówna,
Karolina Malerówna, Rozalja Kmiecikówna, Marja Pfeiferówna, Helena Schabowska,
Julja Podolska, Anna Pułówna, Zofja Szymurówna, Franciszek, Zuchara Roman
Sołtys, Mieczysław Krzyżek, Władysław Sokół, Tadeusz Mamulski, Mieczysław
Bełzowski, Władysław Stiller, Janina Pfeifferówna, Kazimiera Malerówna,
Kazimiera Furgałówna, Władysław Noga, Józef Wiatr, Józef Głód, Zofia Ligęzówna,
Julja Dzibasikówna, Karolina Bzdułówna, Julja Świądrówna, Julia Łachut,
Stefanja Kolanówka, Stefania Krzciukówna, Władysława Zającówna, Marja Mamulska,
Marja Kolanówka, Sima Griesówna, Leokadia Barszczówna, Bronisław Schabowski,
Franciszek Giera, Michał Szmist, August Szymura, Anatol Borzędowski Bolesław
Matyjas, Michalina Pietrykówna, Zofja Banasiówna, Zofja Furgałówna, Karolina
Furgałówna, Elżbieta Wojnicka, Julja Kaplówna, Hinda Brandówna, Kalina
Kielmanowiczówna, Anna Süsserówna, Ludwik Obara, Mieczysław Bober, Włodzimierz
Glica, Kazimierz Fijał, Kazimierz Wojnicki, Mieczysław Fijał, Franciszek
Szmist, Helena Szarkówna, Marja Pfeifferówna, Anna Majkówna, Stanisława
Wolaninówna, Zofja Margosiakówna, Zofja Mazurówna, Władysław Korczak, Zygmunt
Topór, Zofja Seternusówna, Emilia Krzciukówna, Weronika Nożanka, Eugenja
Eliaszewska, Ludwika Mastalerzówna, Janina Borzęcka, Bronisława Świądrówna,
Marja Misiaszkówna, Cecylia Bielaszkówna, Krystyna Stafiejówna, Ignacy
Młynarski, Franciszek Kordek, Jan Głód, Piotr Misiaszek, Stanisław Mazur,
Władysław Bociek, Mieczysław Wójcik, Stanisław Lechowicz, Stanisław Bzduła,
Mieczysław Duda, Marja Furgałówna, Marja Chrzanowska, Emilja Chrabąszczówna,
Zofja Kupcówna, Marja Mahlerówna, Agnieszka Dudajkówna, Janina Wawrówna ,
Józefa Pietrykówna, Stanisława Żuchowiczówna, Marja Dudzianka, Helena
Weiserówna, Etta Sehwaldówna, Pola Kampfówna, Tona Kornówna, Sabina Süsserówna,
Estera Kleinówna, Gela Praffówna, Zoma Fertig, Lotta Mortkiewiczówna, Kazimierz
Zając, Antoni Pietryka, Zbigniew Christ, Zygmunt Bober, Machnik Tadeusz,
Franciszek Chrabąszcz, Władysław Sekuła, Mieczysław Warzecha, Władysław
Smolicha, Antoni Gierzyński, Roman Duda, Walenty Papadaniec, Roman Kopacz.
Maryja Zimoniówna, Zofja Leśniakówna Bronisława Cieślikówna Adela Praratówna,
Anna Żuchowiczówna, Wiktoria Jurkiewicz, Maryja Furgałówna, Maryja
Strycharzówna, Tadeusz Jaje, Dawid Wolf, Abraham Waiser, Leon Silber, Józef
Weiner, Wacław Śliski, Stanisław Dulian, Zygmunt Foder, Franciszek Bobrek, Leon
Duda, Józef Wójcik, Adam Mach, Mieczysław Bednarz, Jan Bełzowski, Jan Szmist,
Helena Furgałówna, Kazimiera Podoskówna, Róda Rosenblutówna, Julja Setrunsówna,
Józef Dzik, Jerzy Żarnecki, Adolf Stępierz, Tomasz Szymura, Kazimierz Kołton,
Leon Ligęza.
Zabrnie
Genowefa Fijałówna, Zofia Boćkówna,
Bronisława Forgielówna, Władysława Patrówa, Genowefa Gretkowska. Agnieszka
Srokówna, Stefanja Kupcówna, Honorata Sołtysówna, Jan Kupiec, Bronisław Mach,
Antoni Lech, Józef Dziekan, Stanisław Kupiec, Stanisław Markot, Bolesław
Szarek, Tomasz Bielaczka, Bronisław Nowak, Władysław Młynarski, Stanisław Izba,
Stanisław Dziekan, Władysław Saładyga, Zofja Srokówna, Anna Krapówna, Karolina
Srokówna, Piotr Banaś, Wojciech Bielaszka, Bronisława Nytkówna, Wiktoria Gadziałówna,
Honorata Babcówna, Zofia Czaplówna, Wiktoria Pikulówna, St. Romanowska, Maria
Pitetrasówna, Helena Łabuzówna, Emilia Łabuzówna, Stefania Łopatówna, Maria
Kupcówna, Emilia Chrabąszczówna, Stefanja Skórówna, Genowefa Młynarska, Ludwika
Sołtysówna, Katarzyna Kupcówna, Laja Szturm, Zofia Brzózkówna, Stefania
Banasiówna, Bronisława Gadziałówna, Władysław Szarek, Stanisław Jopek, Jan
Dziekan, Władysław Lech, Antoni Furgał, Ludwik Furgał, Władysław Łopata,
Stanisław Banaś, Z. Banasiówna, R. Chrabąszczówna, St. Furgałówna, Wiktoria
Sołtysówna, Genowefa Kaczmarska, Anna Kupcówna, Katarzyna Sołtysówna, Genowefa
Saładyżanka, Anna Lechówna, Bronisława Bogaczówna, Marja Kupcówna, Stefania
Furgałówna, Marja Kryczkówna, Józef Gadziała, St. Chrabąszczówna, Aniela Kupcówna,
M. Machówna, W. Gadziałówna, Helena Kupcówna, M. Markotówna, Zofia Kwiatkowska,
Mieczysław Kupiec, Stefan Forgiel, Józef Pustuła, Karol Chrabąszcz, Anastazy
Banaś, Jan Bielaczka, Aleksander Bielaczka, Jan Gaj, Ignacy Skrzek, Tadeusz
Młynarski, Władysław Gadziała, Władysław Kaczmarski, Jan Kupiec, Fryderyk
Młynarski, Zbigniew Krajewski
Źródło: Polish Declarations of Admiration and
Friendship for the